Ulstein i 1814 og åra før

Monumentet over futen Andreas Landmark står i Brandal.

Den siste i rekkja av futane i denne tida var Andreas Landmark (1769- 1839) som styrte embetet sitt i 40 år frå slutten av fellesmonarkiet mellom Danmark og Noreg og til byrjinga av ”det frie Noreg”. Heile tida budde han i Brandal. Dermed var han ikkje berre fut, men også bygdemann. Lokalhistorisk blir meiningane og vurderinga hans viktige. Ingvard Bjåstad karakteriserer Landmark som eit livleg, aktivt og engasjert menneske med mange gjennomtenkte planar og med mykje ansvar kvilande på sine skuldrer. Likevel var han open og mottakeleg, hadde omtanke for andre og ville vere til nytte og yte hjelp. Han rådfører seg med grannar, snakkar med folk på kyrkjebakken og gir praktiske råd, ikkje minst om gardsstell.

Det står likevel fast at Landmark som gardbrukar etter kvart «la under» seg store delar av Hareidlandet og såleis objektivt sett var med på å halde grepet over husmenn og småbønder.

Fleire embetsmenn

Denne tida var det naturlegvis også eit visst samkvem mellom embetsmennene i området. Dei representerte styresmaktene, forvalta kunnskap og nye tankar og var i ei sosial klasse langt over vanlege folk; eit heilt anna liv. Ved inngangen til 1800-talet var det fleire av den sorten i området vårt enn til vanleg. Presten i Dimnasund hadde også vorte prost. Futen skapte ytre Brandal om til embetsgard, og sorenskrivaren til det nyslåtte Sunnmøre sorenskrivardømme (frå 1798) overtok ein av dei private Landmarkgardane og nytta han som embetsbustad. Det var garden Håkonsholmen i Ulstein. Holmen hadde vore handelsstad. No vart sorenskrivaren buande der så lenge at staden vart kalla Skrivarholmen. Den første skrivaren her var Hans Staboe.

Presten Peter Thams Buschmann (1762-1845) i Dimnasund sette djupe spor etter seg. Medan Ingvard Bjåstad oppfattar han som ein stri og autoritær mann, framstiller sogebokskrivaren i Aure, Per Eilert Orten, Buschmann på ein heilt annan måte. Etter perioden sin i Ulstein fekk nemleg denne kraftfulle gudsmannen nytt kall i Aure. Orten, som opphavleg er frå Hareid, fortel om ein svært gåverik og velutrusta embetsmann, som ikkje var redd for å ta eit krafttak. Dei som kjenner Buschmann, lar seg imponere over kor allsidig han er. Han er ein dyktig musikar, og han er aktiv i Selskapet for Norges Vel, som arbeidde for framgang og utvikling i landbruket, og mangt anna. Han tok opp kampen mot alkoholen som han såg som ei menneskeleg, samfunnsmessig og moralsk svepe. Brennevinet fekk folk til å misse hemningane, gjere toskeskap, drive hor, øve vald mot familien og drikke seg frå gard og grunn. Buschmann opplevde fleire som døydde i fylla. Lokalhistorikar Per Eilert Orten slår fast at Buschmann fekk eit sterkt ettermæle. Han var markant, tydeleg og ruvande. I det heile ein helteskapnad som det ikkje gjekk an å stille seg likesæl til.

Autoritær lærar for folket

Men Bjåstad tolkar kjeldene sine annleis. Han meiner det autoritære sinnelaget til Peter Thams Buschmann til ei viss grad hang saman med synet hans på prestegjerninga. Han såg på seg sjølv som lærar for folket, og preikene skulle vere læreføredrag til åndeleg og moralsk rettleiing, men også til opplysing meir generelt. I denne tida skulle presten til liks med andre embetsmenn opplyse folket og syte for utvikling i næringsliv og lokalsamfunn. Presten hadde eit særleg ansvar for å føre tilsyn med sømd og sedskap og forkynne Guds vilje, som i Buschmanns auge nok var ein autoritær gud.

Buschmann var ikkje «potetprest» i den vanlege tydinga av ordet. Sjølv om han hadde interesse for jordbruk og dreiv garden i Dimnasund godt, fortel ikkje kjeldene noko om at han dreiv jordbruksagitasjon medan han heldt seg i Ulstein, slik mange embetsmenn gjorde på denne tida. For futen Landmark var til dømes jordbruket ei hovudinteresse. Såleis gjorde han Brandal til ein mønstergard som det gjekk gjetord om. Dessutan dreiv han andre gardar i tillegg til hovudbruket. Bjåstad peiker på at futen ofte gav råd og rettleiing om dyrking og husdyrstell, og fortalde om nye tiltak der han trudde det kunne nytte. Landmark var i det heile oppteken av å fremje utvikling og modernisering, og høyrde til den gruppa av framstegsmenn som historikarane har kalla «frigjeringsgenerasjonen». Det var ei seinare utgåve av den embetsmannstypen som vaks fram av opplysningstida på 1700-talet, som også kunne ha tendensar til eit romantisk samfunnssyn. Det ser vi under naudsåra rett før og i 1814, då embetsmenn og bygdefolk fann saman og gjorde felles sak.

Samfunnsbyggjar og skribent av klasse

Ingvard Bjåstad teiknar elles eit grundig og fascinerande bilde av denne futen i artikkelen av «Andreas Landmark – ein samfunnsbyggjar i ei lagnadstid», som han skreiv for Sunnmøre Historielag på 1970-talet. Her innleier Bjåstad artikkelen med ein hyllest: «Dei åra eg har arbeidd med soga om Ulstein og Hareid, er det ein person som har fengsla meg sterkare enn nokon annan. Det er futen Andreas Landmark. Ein av grunnane til dette er at denne mannen hadde uvanlege mål», skriv lokalhistorikaren, som også er svært fascinert over brevskrivinga til Landmark, som han meiner viser ein meisterleg skribent, ikkje minst er ein del av oppropa han sende ut til opplesing på kyrkjebakkane, stor stilkunst.

Landmark levde i ei lagnadstung tid som stilte veldige krav til futen. Det var i hans embetstid at det nye Noreg skulle finne si form. Han administrerte området vårt gjennom naudsår, krig og krisetider og inn i den nye tida. Naudsåra fram mot 1814 er den mest dramatiske og spenningsfylte perioden i embetstida hans. Det han då opplevde, sette seg så fast i sinnet hans at det vart eit hovudmål for han at noko slikt aldri måtte hende igjen. Åra før 1814 hadde rett og slett gjort Landmark redd. Han hadde stått mykje godt åleine om ansvaret for velferda til folket her, tiltaka hans fekk mykje å seie.

Gåverik fysiokrat

Landmark var ein gåverik og dyktig administrator, men endå meir let lokalhistorikaren seg imponere av den idealistiske offerviljen og den personlege varmen; omtanken og medkjensla for andre menneske. Han kunne lide med dei som leid, og dele med dei som trong. Så hadde han ei ukueleg tru på at sunnmørsbonden kunne frigjere store ressursar under eit opplyst og bondevennleg styre. Det er denne bondeopplysninga Landmark stadig eignar seg til, og som opplysningsmann trur han på det gode føredømet.

Bjåstad meiner Landmark var fysiokrat med liv og sjel. Fysiokratane var ei gruppe franske naturretts-filosofar som steig fram på den historiske arenaen under opplysningstida på 1700-talet. Som fysiokrat trur Andreas Landmark på dei naturgivne kjeldene: Å utnytte jorda og rikdomane i havet med nye reiskapar og betre metodar er vegen til vekst og velstand i Ulstein og resten av Sunnmøre. Til ei viss grad får han folket med seg, men det er først etter 1814 at han rir dei økonomiske kjepphestane sine hardast. (Meir om fysiokratane seinare).

Ulykksalig allianse

Andreas Landmark kom til verda i Kristiania i 1769, som son av svenske Nils Landmark. I 1795 kom han til Brandal og slo seg ned som prokurator, handelsmann og gardbrukar. Etter kvart vart han fut. Landmark innleier den nye embetsmannstida på Sunnmøre, og særleg vart tida etter 1800 ei embetsmannstid for Hareidlandet. Her budde nemleg nesten alle dei embetsmennene som sette djupast merke etter seg kring 1814, futen, prosten og sorenskrivaren, og dei tre embetsmennene kom til å stå kvarandre nær, ikkje minst Landmark og Buschmann som kom i svogerskap med kvarandre.

Alt i 1800 var det fare for krig med England, og futen tok initiativet til å bygge ut eit lokalt heimevern på Sunnmørsøyane. Då krigen med England verkeleg braut ut i 1807, forstod folket også at dette var nødvendig. Danskekongens usæle allianse med Napoleon kasta Danmark-Noreg ut i eit eventyr som enda med 1814, grunnlov og norsk union med Sverige. Før dette måtte folket vårt altså igjennom dramatiske år med blokade og matmangel.

Våpen frå Trondheim

Då krigen braut ut i 1807, kravde folk i Ulstein og andre stader langs kysten våpen for å forsvare seg. Dei rekna med ein engelsk landgang før eller seinare. Derfor fekk øyfolket lånt seg våpen frå arsenalet i Trondheim. Peter Thams Buschmann i Dimnasund kom til å spele ei viktig rolle som organisator og leiar av det lokale heimevernet. No gjennomførte han militærøvingar med kystvernet heile tida medan krigen varte, med unntak av ein del av året 1812, då mannskapet var så avkrefta av matmangel og underernæring at dei måtte spare på kreftene. Frå før veit vi at mannskap frå Ulstein og bygdene kring tenestegjorde i den danske marinen og under samanstøytar med engelskmennene.

Den engelske blokaden stoppa mykje av den norske handelen med utlandet og strypte tilførselen av brødkorn frå Danmark. Det året Napoleon gjekk til åtak på det enorme Russland med den største hæren verda nokon gong hadde sett (700.000 mann), vart det verste av dei alle. Medan dei franske armeane marsjerte mot Moskva, møttest tsaren og prins Karl Johan (Bernadotte) på Åbo slott i Finland. Der stadfeste den russiske monarken at Sverige skulle overta Noreg etter at Napoleon var knekt ein gong for alle, samtidig som Russland skulle få halde på Finland – som landet hadde teke frå Sverige tre år tidlegare.

Kulde og svolt

Men i Noreg var folk meir fortvila enn nokon gong. Det var dødsstilt langs bryggene og handelsstadene. Plankestablane vart liggjande urørte, sagene stoppa, damphamrane tagde, skutene låg der som ribba høns. Mennene dreiv fjordfiske for å berge familien, kvinnene sanka bær, røter og plantar og skava bork for å blande i brødet. I tillegg synte klimaet seg frå si verste side. I Ulstein fekk ikkje folk pløye åkrane før 15. mai på grunn av all snøen. Så følgde ein råkald sommar med mykje regn, berre ein einaste dag var det skikkeleg sommarvarme. Kornet mogna ikkje, og den 6. september, ei veke før Napoleon steig opp på Sporvehøgda og såg utover Moskva, fraus kornet over heile Hareidlandet. Berre 20 dagar seinare, då Moskva låg der som ein rykande, stinkande oskehaug, fall det snø over gardane i Ulstein. Litt oppe i fjellsidene kunne folk vade til knes.

Medan La Grande Armée gjekk til grunne under den beinkalde russiske førjulsvinteren, sette det inn ein pengeinflasjon her i landet som gjorde futen Landmark i stuss på om han i det heile kunne handle korn til å brødfø sin eigen familie. Før våren kom, var tilhøva heilt akutte. I april gjekk det rykte om at folk hadde døydd av hunger både her og der.

Eit vitnemål om svolten og nauda var det møtet Landmark kalla inn til 26. juli 1813. Det står også som eit vitnemål om den folkelege fellesskapen i denne krisa. Alle gardbrukarane vart kalla inn. Det gjaldt å dele med kvarandre dei matrestane som enno fanst, slik at ingen svalt i hel. Buschmann hadde førebudd møtet under ei gudsteneste like før, og folk kom mannjamt og gav det vesle dei kunne avsjå til hjelp for andre.

Prøvingsår og folkemangel

Dei sju lange prøvingsåra fram til 1814 gav Andreas Landmark dei røynslene han no skulle byggje samfunnssynet sitt på. Dette kjem tydeleg fram i tida etter det store frigjeringsåret. For då gjaldt det å byggje det nye Noreg. Sjølv starta han brenneri og argumenterte sterkt for å få andre til å gjere det same. I staden for å innføre dyrt brennevin kunne bøndene like godt framstille det godt og billig her heime. Dessutan gav avfallet frå brenneriverksemda husdyrfor. For Landmark ville ha folk til å framstille brennevin av poteter. Dermed håpte han på meir potetdyrking, slik at det kunne skapast eit vekselbruk som også kunne kome korndyrkinga til gode.

Eitt av dei synspunkta Landmark legg mest vekt på, er at jordbruket var det viktigaste middelet til å bøte på folkemangelen og skape større folkevekst. Folkemangelen var kanskje den største hindringa for det materielle bygdelivet i mange år etter 1814.

Det fanst fleire dugande embetsmenn i tida fram mot 1814. Dei samla seg kunnskapar og dyrka interesser som femnde langt vidare enn embetsførsla og yrkespliktene. Dei ville vere tenarar for opplysning, utvikling og framgang. Medan Napoleon la under seg store delar av Europa og spreidde ideane frå den franske revolusjonen frå folk til folk, jobba embetsmennene i regionen vår for å skape betre tilhøve og hjelpe bønder og fiskarar fram til gode livsvilkår. Særleg la dei vekt på eit betre jordbruk med betre husdyrrasar. Fremst av dei alle i dette strevet var futen sjølv, Landmark. Dette fekk desto meir å seie lokalt fordi Ulstein prestegjeld hadde vorte slikt eit midtpunkt for administrasjonen på Sunnmøre. Embetsmennene pleia mykje omgang med kvarandre, og levde i mangt og mykje eit heilt anna liv – ikkje minst materielt – enn vanlege folk. Dei var orienterte om mykje av det som skjedde på kontinentet, både krigshandlingane og dei nye tankane – som begge delar etter kvart leidde fram til riksforsamlinga på Eidsvoll og grunnlova av 1814. Kor mykje av denne kunnskapen som siva ut til folk flest, veit vi ikkje noko sikkert om, men noko var det nok, og det mangla ikkje på patriotisk sinnelag då folk skjøna at det kunne vere fare for eit engelsk åtak på kysten, eller då svenskane kom i 1808 – og vart drivne tilbake med halen mellom beina. Likevel var embetsmennene varsame med å gi uttrykk for norsk-nasjonale kjensler, i alle fall før 1812. Hans Strøm skriv om den sunnmørske bondefridomen, som hadde skapt velstand og velvære som langt på veg vog opp for dei føremonene bønder kunne ha i rikare samfunn. Men når han lovprisar den frie sunnmørsbonden, let han ikkje norsk-nasjonale stemningar kome fram i teksten. Tanken hans er heller at bondefridomen skulle vere eit middel til å løyse ut evner og krefter i folket, skape ny vokster og sterkare utvikling. Mot slutten av Søndmørs Beskrivelse held han fram den velstanden fridomen hadde skapt i det «ufruktbare Schweitz», medan det på den andre sida var fattigdom i det rike Frankrike. Då må vi ha i minne at Strøm skreiv avhandlinga si på 1760-talet, altså 30 år før revolusjonen i Frankrike og medan eineveldige kongar la ei klam hand over bygd og by.

Då sorenskrivar Hans Staboe slo seg ned på Håkonsholmen i 1802, vart der eit sentrum for sivil administrasjon og samfunnsliv. Ulstein postopneri vart og styrt av sorenskrivaren i si tid.

Nestekjærleik og samfunnsånd

I dei vanskeleg åra rundt 1814 med stagnasjon og harsk fattigdom var det Landmark og Buschmann som greip mest avgjerande inn i utviklinga. Sjølv om dei var kongelege representantar i eit dansk fellesmonarki, ville dei tene folket. Folket – det var bønder og fiskarar, nokre handelsmenn og nokre handverkarar, altså den produktive delen av folket. Å hjelpe bonden fram hadde ikkje berre rot i den fysiokratiske læra, hjelp til bønder og bygdefolk var også motivert ut frå den kristne tanken om nestekjærleik. Dette var også eit viktig tema når embetsmannen appellerte til folk om å stå saman i vanskelege tider; nesten og samfunnsånda. Dei embetsmennene vi her talar om, var overtydde moralistar og kalkulerte også med samvit og ansvarskjensle hos folket på grasrota.

Ingvard Bjåstad ymtar om at moralisten Buschmann kunne verke sur og dømmande, men slår eintydig fast at den moralske appellen frå Landmark var så varm og ekte at han verkar gripande den dag i dag. Han skapte ei nasjonal vekking på Hareidlandet, og det var ei vekking med sterke etiske innslag. Han greip folket med dei oppropa han sende ut, om samhald, hjelpsemd og nestekjærleik.

Sjølv om han ikkje dreg konklusjonar, kan vi tolke han slik at ein fridom som i fjellandet Sveits, også kunne føre til ei liknande utvikling på Sunnmøre. Og kvifor ikkje? Det gjaldt berre å gi folket større sjølvstende og meir sjølvråderett i eigne saker.

Den interessa for bonden og livet hans som vi ser vakne også hos embetsmenn i Ulstein-området, har røter attende til ei økonomisk tenking som gjorde seg gjeldande i Frankrike og til dels England i siste halvdelen av 1700-talet: Vi kan vel kanskje seie at det er ein banalitet å hevde at alle lever av bondens arbeid, ettersom mykje av maten kjem frå landbruket. Men det låg meir i dette då Francois Quesnay i 1766 gjorde jordbruket til alfa og omega i den første sirkulasjonsmodellen vi kjenner for økonomien i ein nasjon. Quesnay hevda at alle, direkte eller indirekte, levde av inntektene i jordbruket, eller av jordbrukets nettoprodukt. Quesnay delte nasjonen inn i tre klasser: den produktive klassen, eigarklassen og den sterile klassen. Den produktive klassen var såleis bøndene, «dei som ved å dyrke jorda får nasjonens rikdomar til å atterfødast år etter år.» Den sterile klassen var alle dei som var sysselsette i tenesteyting og anna arbeid enn jordbruk. Quesnay meinte nok ikkje at dei sterile var unyttige, men at jordbruket var den einaste næringa som skapte verdiar. Alle andre berre endra og flytta på desse verdiane. Teorien til Quesnay og fysiokratane speglar den sentrale rolla til jordbruket i økonomien i samtida. Jordbruket gav mat til menneska, samtidig som det saman med skogbruket var den dominerande produsenten av råvarer til handverk og industri.

Ifølgje den fysiokratiske modellen var det heile tida jordbruket som heldt den økonomiske «maskinen» gåande. Då er det lett å forstå at vekta måtte leggjast på kapitalinvestering i jordbruket. Ut frå dette serverte fysiokratane ei radikal omforming av jordbruket slik dei såg det omkring seg i Frankrike. Der vart kapitalen ført bort frå jordbruket i staden for tilbake til det. Kritikken råka godseigarane og deira luksusforbruk, men like mykje bruksstrukturen i det franske jordbruket. Denne kritikken og dette drivet smitta over på delar av den norske embetsmannsstanden – også på våre kantar. Dei såg at eit system av små, fattige bønder som dreiv jorda med mykje slit og lite reiskapar, ikkje var eigna til å auke kapitalen i jordbruket.

Fleire historikarar peiker på at jordbruket fekk stor vørdnad hos embetsstanden her i landet. Dette tankegodset nådde også Ulsteinområdet i åra framover mot 1814, både fordi jordbruket leverte eit så viktig bidrag til nasjonaløkonomien, men også fordi det var det eldste og mest opphavlege yrket. Å dyrke jorda var dessutan ei form for patriotisme; jorbrukspatriotismen var eit omgrep som dukka opp på denne tida. Embetsmenn, som futen Landmark, hadde gardsbruk sjølv, og det vart eit mål å drive mønsterbruk som kunne vise korleis du kunne forbetre produksjonen ved å ta i bruk ny kunnskap og reiskap, dyrking og foredling. Ein historikar som Atle Døssland peiker på at embetsmennene såg ut til å ta ei ny rolle frå midten av 1700-talet, med «verkeleg profesjonell haldning til embetsfunksjonane sine, og med glødande interesse for å verke til det beste for næring og økonomi i distrikta sine.» (Sit. Norsk presses historie 1660–2010 bind 1)

Ingvard Bjåstad er også inne på denne oppvakninga kring bonden og livet hans. Frå kyrkje- og embetshald prøvde dei til dømes å stagge den gamle skikken med å danse jula ut, og å hindre samkomer på søndags- og helgedagskveldar til dans og drikk. Det vart klaga over at brennevinsdrikkinga tok overhand. Jekteskipperane skulle ikkje få føre heim så mykje brennevin som dei ville frå Bergen, og det skulle førast kontroll med brennevinsapparat som var i bruk. Dei lokale styresmaktene tok også initiativ for å gjere folkehelsa betre, der vart tilsett ein lege for Sunnmøre og oppretta apotek i Molde. I jordbruk og fiske kom det i gang tiltak for å gjere husdyrstell og fiskeverking betre. Det vart betre tilsyn med mål og vekt, og ein prøvde i få i stand rettferdige former for yting av tiend. Vegarbeidet kom inn i fastare former, og det vart teke initiativ til å plante skog. Så sende dei ein ung sunnmøring til København for å bli utlært dyrlege.

Men i tida rundt 1814 var det mangt som mangla i den samfunnsmotoren som landbruket skulle vere. Då Landmark kom hit som ny fut, meinte han å sjå at havlufta og det våte vêret her på øyane var ei hindring for ullproduksjonen. Det voks mykje lyng som sauene kunne livnære seg av ein stor del av året. Likevel heldt folket lite sauer og greidde seg med lite ull. Spinning og veving, som kvinnene dei fleste stader var flinke til og dreiv med som vinterarbeid, det forstod dei seg lite på her ute. Det var mest norske sauer folk heldt, men somme hadde blandingssauer eller «halvengelske» sauer. Futen ønskte seg meir sauer og meir ull, og såg for seg at både mann og kvinne kunne utnytte dette betre. Ikkje minst ville ulla gi vinterarbeid til kvinnene. Bjåstad konkluderer med at tilhøva i dette øysamfunnet nærast var tilbakeliggande både når det gjaldt gardsstellet og heimeindustrien.

Danske styresmakter prøvde å fremje å inspirere matauk på ulikt vis. Professor Hans Strøm hadde skrive ei avhandling om innsamling og bruk av islandsk mose til mat. Rundt hundreårsskiftet vart ei rekke kopiar av denne teksten delt ut mellom folk i Ulstein og Hareid. Men vi veit ikkje sikkert om denne mosen faktisk vart nytta til mat mellom folk.

Teigblanding og stagnasjon

Samtidig vart merksemda retta mot betre jorddyrking, gardsstell og husdyrstell. Frå København kom spørsmålet om øydegardane og grunnen til at slike gardar ikkje vart sette i drift igjen. Stagnasjonen i jordbruket i Ulstein hadde nok ulike grunnar. I eit brev til styresmaktene i København i 1801 listar amtmannen opp nokre årsaker til stagnasjonen i næringslivet:

• Folk brydde seg ikkje om anna enn fiske. Særleg tok sommarfisket bort merksemda frå jordbruket. I juni månad skunda folk seg med å kome seg på sjøen. Såleis forsømde dei gardsdrifta akkurat i den årstida då gardsstell og dyrking var viktigast.
• Gardane leid under mangel på byggematerial. Det var dyrt å skaffe tilfang slik at jordbrukarane kunne halde gardane i stand.
  Nesten alle var leiglendingar og mangla såleis interesse og oppdrift for nye tiltak.
• Bergen var det næraste senteret der du kunne kjøpe og selje varer i noko omfang. Byen låg for langt frå Sunnmøre til å skape det drivet som kunne trengast.
• Ikkje minst hindra teigblandinga utviklinga i jordbruket. Ho sette ein stoppar for både nydyrking og skikkeleg utnytting av jord. Følgja var at kystfolket var likegyldige med omsyn til stellet av gardane. Slåttemarka var full av sur væte og tendensar til småskog, og på åkrane brukte dei uhøvelege reiskapar.

Teigblanding eller teigdeling er namnet på fordelinga av landbruksområda til dømes i Ulstein. Folkeauken tvinga fram ei sterkare oppdeling av jorda, og dei einskilde husa og teigane til kvart bruk på garden kom etter kvart til å ligge meir eller mindre planlaust kring kvarandre. Eigedomsforholda var ofte innvikla. Innmarka var delt i små teigar, og kvar familie hadde rettar både til den gode og den dårlege jorda. Utmarka var ikkje delt i teigar; den brukte dei gjerne saman. Dette viste seg etter kvart å vere urasjonelt og førte til eit behov for rasjonalisering.

Beste måten å bøte på dette var gjennom utskiftingar. I Danmark førte ei ny lov frå 1781 til ei utskiftingsbølgje. Her var målet å samle dei spreidde teigane slik at kvar brukar fekk mest mogleg samanhengande areal og såleis fremje jordbruket. På Sunnmøre meinte amtmannen at ei avskaffing av teigbyte ville auke verdien av gardsbruka med 50 prosent, kanskje endå meir. Då futen fekk tilsendt framlegget til utskiftingslov i 1803, var han samd i at verknadene ville gagne jordbruket, men han trudde tiltaket ville vere vanskeleg å gjennomføre. Landmark peikte særleg på eitt viktig punkt. Skulle utskiftinga vere tenleg, måtte ho føre til ei utflytting av husa på kvart bruk. På dei største gardane låg husa nær innpå kvarandre. Det var knapt plass til ein smal gangsti mellom kvart. Ingen brukar kunne gå eller køyre til jordstykke han åtte, utan å passere over annan manns mark eller åker. Å få til ei utflytting og utskifting ville valde store vanskar. Bruka låg nemleg ikkje berre i teigblanding med kvarandre, somme av jordstykka var på årekast eller årebytte. Dessutan hadde dei mange stader «hopemark».

Arbeidet med ein jordskiftereform skulle av slike grunnar kome til å ta tid. Utviklinga heldt fram i gamle spor, og i naudsåra kring 1814 spelte det lokale sjølvforsyningsjordbruket fallitt. Etter naudsåra og inn i den nye unionstida fekk jordbruk og anna næringsdrift i tilknyting til garden nye føremål og vart meir innretta mot handel. Landet fekk si første utskiftingslov i 1821. Målet var å samle teigane til meir samanhengande, større jordstykke, til enkeltbruk, og flytte hovudhus og driftsbygningar som høyrde til det enkelte bruket, dit jorda vart driven. Slik ville ein skape meir rasjonelle driftsformer. Det viste seg likevel at denne lova ikkje fekk den tilsikta verknaden. Først ved «Jordskifteloven» frå 1859 vart det fart i utskiftingsarbeidet rundt om i landet.

Opplysing

Eitt av tidas mantra var «opplysing», trua på utbreiinga av nyttig kunnskap. Dette verka fremjande på kristendomsskulen og lesekunnskapane. Men kor djupt denne europeiske opplysningsbølgja skylde ned i bygdemiljøet lokalt, veit vi mindre om. Vi veit at skilnaden på folk var enorme, og at eliten også på området opplysing hadde ei nokså faderleg ovanfrå og ned haldning. Likevel var nok ikkje bygdemannen, bonden og fiskaren heilt upåverka av tidsånda og fridomstanken. Det syner seg i klagene over fritenkjeri og dårleg kyrkjeskikk i bygdene på Sunnmøre.

Men så må vi spørje oss om arbeidet til ein mann som Sivert Aarflot ikkje – i alle fall ein smule – må ha verka til at opplysninga seig lenger ned i folkedjupet også i Ulstein – enn ho elles ville ha gjort. Aarflot var ein av få bønder som let seg inspirere av folkeopplysningstanken. Han starta trykkeri på Ekset i Volda 1809 og gav ut den første avisa på den norske landsbygda, Norsk Landboeblad, i åra 1810 til 1816. Aarflots livsverk, og som han vil bli hugsa for, er folkeopplysningsarbeidet: formidlinga av både teoretisk og praktisk kunnskap til allmugen. Første nummer av avisa kom ut i starten av januar 1810. Bladet var ikkje meint som noka lokalavis. Innhaldet skulle vere av interesse for bøndene ikkje berre i Volda, men over heile landet. Det finst inga abonnementsliste lenger, men vi veit at bladet vart spreidd til andre delar av landet og trykt i rundt 600 eksemplar det første året. Seinare fall opplaget og vart meir konsentrert om det næraste distriktet. I tillegg til reint opplysningsstoff inneheldt Norsk Landboeblad ikkje minst nyheitsstoff, som Aarflot henta frå avisene som kom til postopneriet han dreiv. For ein avisutgivar langt ute på landet var kombinasjonen av trykkeri og postopneri svært praktisk. Bladet vart trykt like etter at utgivaren og postopnaren hadde plukka opp siste nytt frå dei innkomne avisene, og Aarflot hadde reservert plass for nyheitene på siste side i det nesten trykkeklare bladet.

Nyheita om Kieltraktaten

No var det nok ikkje snakk om ferske nyheiter i moderne forstand. Då bladet kom ut 28. januar 1814, kunne han til dømes ikkje bringe nyheita om Kieltraktaten frå 14. januar 1814 då Noreg vart avstått til Sverige. Det kunne han heller ikkje dei komande nummera. Først den 19. mars 1814 fekk Sivert Aarflot, no i eigenskap av å vere lensmann i Volda, i hende kunngjeringa om Kielfreden og brevet frå Christian Frederik om vala til Riksforsamling. Den 22. mars kunne Aarflot så trykke Landboebladet sitt i eit dobbelnummer der alle dei viktigaste meldingane og proklamasjonane stod på trykk. Men avisa oppmoda ikkje folk om å møte mannjamt opp i kyrkjene. Dette var nemleg berre tre dagar før lokale prestar – som Buschmann i Dimnasund – gjekk på preikestolen for å ta folk i eid med omsyn på valet til riksforsamlinga på Eidsvoll.

Vi veit ikkje kor mange ulsteiningar som las Landboebladet, kanskje var det ingen andre enn futen, presten og deira klasse. I så fall var det kyrkjebakken og preikestolen å lite på for opplysningsarbeid og nyheitsstoff. Vi veit heller ikkje sikkert kor stemninga var i folkedjupet i Ulstein. Men vi kan lese ut av føreordet som Aarflot skreiv då han trykte den talen prost Buschmann heldt 25. mars 1814, at han skal ha vekt sterke kjensler i kyrkjelyden. (Sjå artikkel om talen annan stad i boka). Men om presten kunne appellere til nasjonalkjensla i talen sin, var det neppe sterke ønske om å endre styresettet mellom vanlege folk, heller ikkje i Ulstein. Folk flest ville helst leve som før under ein eineveldig konge i København. Dei hadde tradisjonelt større tiltru til kongen enn til futane. Men frykta for å bli svensk greip etter kvart om seg mellom menneska i 1814, og det vekte nok både nasjonalkjensle og kampvilje.

I Volda veit vi at den patriotiske stemninga var sterkare og meir medviten enn dei fleste stader i landet. To år tidlegare, i 1812, hadde folk i området feira det nye norske universitetet med ein nasjonal fest i dei to soknekyrkjene i Ørsta og Volda.

Lagnadsåret

Året 1814 var eit lagnadsår for Noreg, men det var også fylt av dramatikk på den europeiske arenaen. Behovet for nyheiter og opplysning om landets stilling var ofte akutt. Heller ikkje embetsmenn og storfolk kjende seg godt nok orienterte. I april starta eidsvollsmennene arbeidet med grunnlova. Det kom stadig meldingar og rykte inn i daglegstova og salane på Eidsvoll. Men kva visste dei eigentleg; kva fekk dei vite? Stoud Platou gav i dagboka si uttrykk for det mange meinte: «Vi lever dessutan som i det inste av Sibir med omsyn til Europa (… ) I augneblinken veit vi ingen ting om Napoleon, utan at han skal ha kome i ei alvorleg knipe …» Det dei fleste i forsamlinga visste, var at kronprinsregenten Christian Frederik både redigerte meldingane i avisene og heldt tilbake opplysningar som var ugunstige for den politikken han la opp til.

Når mennene på Eidsvoll visste så lite, korleis var det då langs strendene på Hareidlandet? Vi kan knapt tenkje oss avstanden i levekår frå den jamne ulsteining og opp til den rike og mektige Andreas Landmark. Endå mindre kan vi i vårt mediesamfunn sjå for oss den blandinga av rykte, desinformasjon og mangel på opplysning som folk flest her i kommunen levde under i 1814.

Så var det slik mangel på mat at futen måtte be om å få sesjonane utsette også dette året. Men i slutten av april 1814 vart det plukka ut nytt mannskap på kanonbåtane, den såkalla «Roflotiljen». Soldatane vart denne gongen trekte ut i dei legdene som før hadde vore landlegder, men som under krigen hadde vorte flytte over til sjølegdene, altså frå Volda, Hjørundfjord og Sykkylven kyrkjesokn. Soldatane herifrå skulle møte på Teigane i Hareid onsdag 16. mars.

Men før denne dagen kom, gjekk det store tidender ut frå futekontoret. Den 5. mars fekk Landmark brev frå amtmannen og sende same dagen ut melding til alle lensmenn med påbod om kunngjering. Kunngjeringa hadde desse vedlegga:

• Ope brev av 18. januar 1814 frå kongen om at Noreg skulle avståast til Sverige.
• Ei kunngjering om årsakene/ omstenda som hadde tvinga kongen til dette steget.
• Ope brev frå Noregs regent, prins Christian Frederik, om rikets noverande stilling og den komande regjeringsforfatninga
• Kunngjering om det norske folks fredelege forhold til andre nasjonar og om opphevinga av kapreria.

Desse kunngjeringane skulle lesast opp på kyrkjebakkane og sendast rundt med bodstikke til kvar manns dør. I eit følgjeskriv gjorde Landmark merksam på at kong Frederik hadde løyst folket frå truskapseiden til den danske kongen. Prins Christian Frederik hadde teke på seg å hevde rettane til folket, forsvare riket og halde oppe ro og orden i landet. Prinsregenten hadde blitt overtydd om at han måtte veljast av folket for å bli konge, og med det starta førebuingane til det som skulle bli riksforsamlinga på Eidsvoll. Alle bispar hadde dermed bestemt at kyrkjelydane skulle samlast i kyrkjene og sverje på å hevde norsk sjølvstende, våge liv og blod for fedrelandet, og i tillegg velje to av kyrkjelyden som skulle møte som valmenn til ei amtssamling i Molde den 30. mars. Her skulle tre mann veljast til å reise til Eidsvoll og på nasjonens vegner meisle ut kongeriket Noregs regjeringsform. No var det opp til lensmannen å prøve å vekkje folket i Ulstein og Hareid til ansvarskjensle og fedrelandssinn. For det einaste som kunne berge landet frå framand undertrykking, var mot, samhald og Guds hjelp.

Eidsavlegging

Eidsavlegginga vart plassert på den bededagen som fall på 25. mars 1814 for den aktuelle kyrkjelyden i Ulstein og Hareid. Frå altaret i Hareid heldt sokneprest Buschmann sin suggererande tale. Med brei seglføring gav han si eiga personlege tolking av dei viktigaste politiske hendingane i den store verda dei siste 20–30 åra og hylla Napoleon som ein reiskap for Vårherre. No var Napoleon hardt pressa, og Noreg stod framfor ei lagnadstid der alt folket måtte hente fram arven frå sine stolte forfedre i Noregs stordomstid. Det dreier seg om mot og ære, plikt og vilje til å ofre blod, helse og liv for fridommen til sitt kjære fedreland. Landet måtte for all del ikkje hamne på svenske hender.

Til stades under eidsavleggginga var også divisjonssjef Egseth i Kystvernet. Så skreid kyrkjelyden til val, og minst ein av dei valde skulle drive med jordbruk. Frå Ulstein (og Hareid) valde dei såleis sokneprest Petter Thams Buschmann og leiglending Annanias Olsen Haabakken. Desse reiste så til amtvalsmøtet i Molde 30. mars. Der var amtmann Hilmar Meinicke Krogh den naturlege møteleiaren, og dei 49 frammøtte frå kyrkjelydane valde då også Krogh som den første utsendinga frå Romsdal amt. Dernest valde dei prost Peter Daniel Baade frå Borgund. Men han var 77 år og bad seg friteken. Det enda med at prost Jens Stub frå Veøy vart vald saman med bonde Elling Olsen Wallbøe frå Ørskog. Desse kunne så bu seg på eidsvollsferd, der dei skulle møte 10. april.

Men alt i byrjinga av mars hadde regentskapet under prins Christian Frederik kravd inndriving av ein ny skatt, Mobilieskatten. Den 24. mars vart skattepåbodet sendt til lensmennene saman med eit følgjeskriv som skulle lesast opp offentleg. Det heile vart framstilt som eit vere eller ikkje-vere for landet. Futen ville sende rundt lista over skattytarane, slik at kvar mann kunne sjå kva han var ilikna. Så kunne folk sjølve sende skatten til Brandal saman med dei andre skattane, så dei ikkje skulle kaste bort tid midt i våronna. Futen gjekk ut frå at bygdefolket frå no av skulle vere samfunnsborgarar i ei heilt anna meining enn før. I breva sine vender han seg til bygdefolket som fornuftige likemenn.

Ingvard Bjåstad konkluderer med at Landmark hadde ein viss rett til denne vurderinga. Bygdefolket vart nemleg stilte i eit personleg ansvar for lagnaden til fedrelandet i og med at alle røysteføre svor ein offentleg eid til den nye grunnlova. I åra etter 1814 fekk ingen røysterett utan å gjere offentleg eid til konstitusjonen. Først då vart dei opptekne i manntalet over røysteføre menn.

Det første kravet om offentleg eid kom i juli 1814 etter ordre frå Hans Majestet Christian Frederik. Også denne eidfestinga gjekk føre seg i kyrkjene. Lensmannen kalla inn dei aktuelle, og presten gjorde eidfestinga kjend frå preikestolen. Røysteføre og eidpliktige var alle menn som hadde fylt 25 år, hadde budd i landet i minst fem år, og anten var embetsmenn, hadde eigd eller bygsla matrikulert eigedom i minst fem år, eller var kjøpstadborgarar med eigedomsrett eller grunn til ein verdi av minst 300 riksdalar. I Ulstein prestegjeld var talet på røysteføre menn 205. Dei som ikkje kunne møte dei fastsette dagane, møtte hos Landmark i Brandal og gjorde eiden der.

I Ulstein og Hareid kom ikkje eidsavlegginga i stand før rundt midten av august. Den 26. juli starta krigen mot Sverige. Han varte til 14. august, då dei to nasjonane underteikna våpenkvila i Moss.

Då det vart klart at Noreg ville bli tvinga inn i ein personalunion med Sverige, vart i røynda viktige delar av Grunnlova reforhandla og vedteken 4. november 1814. For å sikre auka nasjonal medverknad, reduserte dei makta til kongen; stortinget, regjeringa og folket fekk auka makt. Folkestyret stod på den måten langt sterkare i Noreg enn i Sverige. Sjølv om dei færraste hadde røysterett, og endå færre nytta seg av han, hadde dei borgarrettar som innbyggarane i dei fleste land kunne misunne dei.

Kjelder:

Bygdebok for Hareid og Ulstein II, Ingvard Bjåstad. Andreas Landmark – ein samfunns- byggjar i ei lagnadstid
Sunnmøre Historielag/Bjåstad. Bygdebok for Aure, Per Eilert Orten, Norsk pressehis- torie, 1814 Miraklenes år, Karsten Alnes, Aschehougs verdenshistorie b.10, , Napo- leon, Herman Lindqvist, Beskrivelse over Fogderiet Søndmør, Hans Strøm, Norges Historie b.8, red. Knut Mykland, Gud i Grunnloven, Ingeborg Kvammen og Espen Ottesen red., artiklar i Klassekampen, Vårt Land og Sunnmørsposten.