Prestens tale i mars 1814

Buschmann startar talen med å rette merksemda mot himmelrommet; alle klodar og alt det mangfald som Den store allvitaren klarer å halde oppsyn med. Det blir dag og natt, vår, haust, sommar og vinter, men himmelhæren av stjerner og planetar held seg i sine tilmålte baner. Han har kontrollen på alt det vakre og all orden. Alle tenkjande menneske kan ikkje anna enn å tilbe den allmakt og visdom som skaper, held oppe og styrer alt dette umålelege. Også i menneskemylderet på jorda er årsak og verknad samanfiltra på mystisk vis. Mennesketankar, lidenskapar, lyster og krefter er stadig i strid med kvarandre. Den eine prøver å bryte ned det den andre vil byggje opp. Slik handlar menneske mot menneske, folk mot folk. Ingen av dei ser på førehand kva som vil skje. Dei får ein tanke, tek ei avgjerd, men etterpå hender det rett som det er at menneska helst skulle skrue tida tilbake til start, slik at dei kunne handle betre og rettare. Slik har det vore frå skapinga, og slik vil det halde fram til den definitive enden. Kven må då ikkje vedkjenne og tilbe den allmektige faderhanda, sjølv om er skjult for oss. Ikkje berre styrer ho millionar av klodar i det grenselause verdsrommet, men også handlingane til alle frie vesen på ein slik måte at det som tilsynelatande er uorden og forvirring, likevel held fram i orden, venleik og prakt. Men menneskeslekta stemner vidare, formeirar seg og held fram mot stadig meir fullkommen lykke.

Biletet til høgre: Presten Peter Thams Buschmann i Dimnasund sette djupe spor etter seg. Ingvard Bjåstad oppfattar han som ein stri og autoritær mann.

På denne måten leier Buschmann merksemda over mot den dramatiske situasjonen som det norske folket står overfor våren 1814: – Slik er det også med den dagen og den hendinga som samlar oss her til eit heilagt og høgtidleg formål. Kven av oss kunne sjå for oss dette for ei tid sidan? Likevel høyrer dagen i dag til kjeda av store hendingar den siste tida.

Dermed er soknepresten klar til å ta eit historisk overblikk:
– Alt for 40 år sidan (kring 1776) gav monarken i Frankrike ein grunn til dei redselsfulle hendingane som skulle kome. Han oppmuntra folket i dei engelske provinsane i Amerika (USA) til å gjere opprør, kaste av seg det engelske åket og opprette ein fristat. Her lærte dei franske krigsmennene å få smaken på fridom, resonnerte Buschmann, som meinte at smak av fridom, dårleg styre og aukande spott og forakt for religionen – førte til det han kalla det fulle vanvett og raseri i åra etter den franske revolusjonen i 1789.

Buschmann viste til bølgjene av avrettingar i Paris, der også kongefamilien vart offer for giljotinen:
– Der steig opp ein røyk av borgarblod frå den franske jorda, og dei nye makthavarane nekta folket å tru på ein gud. Dei gjorde kva dei kunne for å støyte Vårherre ned frå trona, og dermed også lovene hans og den heilage skrifta. I staden vart heilage verdiar som opplysing, fridom og likskap mistydde og misbrukte. Makthavarane talte mest om menneskerettane, ingen rettar vart meir heilage, og rett og urett syntest å bli likeverdige.

– Dette fornufts- og fridomsraseriet breidde seg som ei pestsmitte over heile Europa: Fyrstane kjende seg ikkje trygge på trona si, og sjølv her i Norden vart mange svimle og rusa av dei vakre vendingane om fridom og opplysning. Alle avrettingane i Frankrike ville ha gjort landet audt for menneske, dersom ikkje krig mot utvortes fiendar hadde teke merksemda bort frå dei vanvettige grillane, buldra Buschmann, som meinte krigane på kontinentet var velgjerande både for Frankrike og menneskeslekta. Så retta han merksemda mot Frankrikes keisar:

Hylla Napoleon

– Midt i kampen stod der fram ein mann med overmåte og sjeldan talent. Ein helt mellom heltane; eg meiner den store Napoleon. Sjølv om han ikkje kan framstillast som eit dydsmønster på alle område, fortener han å bli kalla stor framfor dei fleste som blir kalla store i verdshistoria. Så får heller lagnaden hans bli som den blir. Gjennom mange hundreår vil han vere eit bevis på korleis Gud i ei naudstid skaper hjelparar for dei lidande menneska. Gud kan med stor kraft styre sjelene til dei menneska som han har kårar til reiskap for sine vise hensikter.

– Denne store, men unge mannen stod fram i spissen for den franske hæren under dei anarkistiske redslane (under og etter revolusjonen red. m.). Under hans leiing gjekk død og siger i kjølvatnet av dei franske våpna. Han vart elska, han vart stor i auga til både folket og hæren, men også frykta av den franske regjeringa, dei som vart kalla nasjonalkonventet. Dei ønskte og håpte at denne tapre mannen skulle døy i ein av dei mange blodige kampane. Men det skjedde ikkje. Dei ville helst føre han til rettarstaden, men dei torde ikkje. I staden sende dei han med ein hær til Afrika, til Egypt, for å stride med tyrkarar, arabarar og mamelukkar. I kva hensikt er det uråd å forstå om det ikkje var for å skilje Frankrike av med denne store, men fryktelege mannen.

Buschmann meinte forsynet berga Napoleon gjennom dei mange farane, slik at han kunne utføre handlingar som enno ikkje var utførte. Utan å bli oppmoda av regjeringa, men dess meir oppmoda av Frankrikes sanne vener, vende han tilbake til Frankrike, støypte om regjeringsforma, opna templa for Guds-tilbedarane igjen, gav dødsstøyten til eit misforstått fridomsraseri, skaffa Frankrike atter indre orden, ro og tryggleik, og sytte for at det ikkje lenger steig opp ein røyk av uskuldig blod frå rettarstadene.

– Frå Frankrike gjekk pestfulle smitte frå den moderne tenkemåten ut til andre land i Europa, men den store Napoleon vart legedom. Etter kvart byrja den formastelege røysta til religionsspottarane å tagne. No synest det som om dei alt har sove ut opplysnings- og fridomsrusen, insisterte Buschmann. Han viste til at dei mange monarkane i Europa stadig tok opp igjen striden mot Frankrike.
Samtidig gløymde dei at der ikkje fanst eit einaste hovud på linje med Napoleon. Kvar gong dreiv han fiendane tilbake, kvar gong påførte han fiendane sine ny skam, nye tap og dåden hans har neppe sin like i heile menneskehistoria.

Ein fristad for flyktningar

Buschmann peikte så på at tvillingriket Danmark–Noreg lenge var ein fredens plett trass i alle krigane på kontinentet. Dei to landa hadde vore ein fristad for mange fortvilte flyktningar frå sørlegare område. – Men eit grufullt og skjendig overfall øydela tvillingrikets hovudstad og røva bort det sikraste vernet: krigsflåten, sa presten, som var godt orientert om den verdshistoriske gangen, også dei siste hendingane opp mot 1814. Han tenkte på det engelske bombardementet av København i 1807. Alt tidleg i Napoleonskrigane utvikla det seg slik at Danmark-Noreg kom i konflikt med England. Tvillingriket vart drive inn i ein allianse med Russland – og seinare med det revolusjonære Frankrike. Den store dansk-norske flåten måtte for all del ikkje falle i hendene på Napoleon. Slik tenkte engelskmennene då dei gjekk til åtak.

– For Sverige var det eit vakkert skodespel å sjå København i brann og flåten vår i fiendehand på veg til England, påstod Buschmann, før han minner kyrkjelyden om Napoleons felttog til Russland i 1812, tsarens nedbrenning av Moskva og den brende jords taktikk, samtidig som han fortel om korleis svenskane lokka Bernadotte til Sverige og utropte han til kronprins Karl Johan i håp om å vinne Napoleons gunst slik at Noreg kunne bli avstått til Sverige.

– Men Napoleon ville ikkje svikte sine allierte. No måtte Sverige i staden gå mot Frankrike og appellere til dei andre stormaktene: At Noreg skulle avståast til Sverige. Men eit uår med hungersnaud utan like trua Noreg. Dette såg Sverige som eit lykkeleg middel til å fremje planen sin. Landet gjorde kva det kunne for å freiste innbyggjarane i Noreg til fråfall frå tvillingriket og underkaste seg Sverige, eller alternativt å utmatte og avkrefte nordmennene gjennom vedvarande hunger, slik at dei ikkje kunne heve gamle, tunge sverd mot valdsmenn. Men når verken hunger eller søte og lokkande ord klarte å rokke den truskapen nordmennene har til konge og fedreland, skulle i staden Danmark tvingast med makt til å avstå Noreg, konkluderte Buschmann, som så las frå brevet frå danskekongen av 18. januar 1814, der han i tråd med Kielfreden gav melding om at han måtte avstå Noreg. Presten meinte dei 400 åra i union med Danmark hadde vore ei lykkeleg tid for Noreg.

Stolt historie gir håp

Men så opnar presten eit håp:
– Fortryllande tonar fyller øyra våre. Midt i sorga vår møter vi i dag i dette Herrens tempel meir glade enn bedrøva.

Buchmann minte lyden om Noregs gamle og stolte historie, og om at der ein gong var kyrkjelydar i Europa som song og bad: «Fri oss frå vreiden til nordmánnane, kjære Herre Gud!»

– I fleire land seier dei no for tida: Søner av slike fedrar kan ikkje underkaste seg Sverige, dei kan ikkje tole slike overgrep, dei kan ikkje bere vanærande lenker. Ja, sjølv Sverige føler på dette og lovar i fredstraktaten med Danmark at Pommern og Rügen først skal overleverast til Danmark når dei norske festningane er okkuperte av svensk krigsmakt og Noreg frårøva sitt forsvar og sine våpen.

– Kva ville det hjelpe om vi nedstamma frå ei slik høg byrd, dersom ikkje ånda frå forfedrane også kvilte på oss? Nei, brør, dette er dei tryllande tonar. På fjell og strand og i dal, frå Lindesnes til Nordkapp, frå Statshuk til Kjølens fjell, på land og på hav, stod berre ei meining mellom nordmennene, ei avgjerd, eitt språk. Det er dette: Vi vil ikkje underkaste oss Sverige! Vi vil ikkje bere ei slik vanære som dei ved list, truløyse, vald og urettferd vil tvinge på oss. Aldri bukka nordmenn under for framandt åk, aldri fann Noregs fiendar ly innanfor grensene våre. Dette skal heller ikkje skje no! Kva for tenkjande far ville kunne halde ut synet av den vesle sonen sin i vogga og tenkje: Du skal kanskje ein gong på svensk vis, under svensk fane stride for framandt gull i framandt land, og kanskje døy der som om livet ditt ikkje var verdt noko.

Buschmann var sikker på at ei slik krenking av fedrelandet ville føre til sukk og klagesongar frå strand til fjell, og at misnøya vil bryte ut i oppstand og blod. Då var det betre å kvele heile dette stinkande fosteret i fødselen og aldri tillate at Norges krone blir rana:
– I staden vil vi overrekke krona til vår høgt elska prins Christian Frederik. Hans hovud skal ho pryde! Dette er dei tryllande tonar som har kome prinsen for øyre dei siste vekene. Dette har rørt han til å oppfylle ønska til det norske folk.

Folk har rett til å avgjere

På dette tidspunktet i talen las presten opp Christian Frederiks opne brev frå 19. februar 1814 til det norske folket. Der løyste prinsen folket frå eiden til kong Fredrik den sjette og gav såleis folket retten til sjølv å bestemme regjeringsforfatninga si.

At folket sjølv hadde rett til å avgjere var eigentleg ei dramatisk omgjering av det som hadde vore prinsens plan fram til morgonen 16. februar. Til då hadde han planlagt å gjere gjeldande den arveretten han meinte å ha til det norske riket og erklære seg som eineveldig konge. I stormannsmøtet på Eidsvoll 16. og 17. februar skifta han meining og kalla inn til riksforsamling. Den vanlege forklaringa er at dette bygde på folkesuverenitetsprinsippet slik det var forma ut av Jean-Jacques Rousseau i 1762 og lagt til grunn i den franske revolusjonen.

Så heldt Buschmann fram:
– Den toreskya som har buldra over Europa i meir enn 20 år, slått menneske til jorda, pressa fram tårer utan tal og skapt tallause enker og faderlause, truar no med å støyte ut sitt siste skrall mellom våre fjell. Kongeriket Norges gamle, fryktelege løve har vakna til vreide. Ho blir no kalla fram frå gøymestadene sine etter lang kvile. No skal løvebiletet vaie over kjempande norske hovud og minne dei om deira plikt: Å vere verdige søner av edle og namngjetne fedrar, i heltedåd og kraft, i edelmot og ærlegdom, i strid og fare, i liv og død, slik den modige og trufaste løva er mellom dyra. Det er eit farleg arbeid å leggje løva i lenker. Like farleg er det å lenke dei som kjempar under løveteiknet. Sterke må dei vere, dei lenkene som skal tole utolmodig vreide, så sant nasjonen ikkje har blitt ein langt annan enn han var før.

– For å knyte det norske brorsbandet endå sterkare, for dess meir å stadfeste fedrelandskjærleiken, blir vi no oppfordra til å binde oss til å hevde og forsvare norsk sjølvstende og til å våge liv og blod for vårt kjære fedreland. Vi blir oppfordra til å gi denne lovnaden ved dei mest heilage av alle løfte: eidens heilage plikter. Eg veit at ingen av oss sver denne eiden berre av lydnad mot regenten, men av eit heilt hjarte. Med glede har eg for lenge sidan oppdaga utbrot av den norske fedrelandsånda i denne kjære kyrkjelyden. Eg tvilar derfor ikkje på at denne ånda har teke plass hos alle her i dag. Det er altså overflødig å overtale nokon til å gå inn denne heilage pakta; det ville fornærme dykk.

Presten såg det likevel nødvendig å peike på alvoret som eiden forplikta kyrkjelyden til. Han oppfordra folket om å tenkje gjennom saka skikkeleg
og i svulstige skildringar svingar han seg til dei store høgder og målar ut det som ligg føre:
– Det er ingen barneleik Noregs søner forpliktar seg til. Svenskehæren er nesten dobbelt så stor som den norske. Sjølv om den er liten i høve til hærane i andre, mektige statar, har den likevel lenge hatt ry på seg både for sitt tapre mot overfor langt større hærar i Europa. Vi må rekne med at Sveriges kronprins, Karl Johan, sjølv vil stå i spissen for hæren. Hans krigstalent er utdanna mellom den store Napoleons
strids- og sigersvande krigarar. Det er derfor ikkje eit verk for gutungar vi her forpliktar oss til. Noregs fiendar blir ikkje avviste med ord; norsk sjølvstende kan ikkje hevdast med truslar. Til dette krevst det dåd, mandig, heltemodig dåd, løvemot i mandige hjarte. Det vil koste blod å fordrive dei lenkene som dei no byr oss. Her krevst det ei ånd som ofrar alt, ja, livet sjølv – for fedrelandet. Her krevst det «standhaftighet» til å halde ut møde, «strev» og farar; tolmod til å bere alle krigens lidingar, ikkje berre på den blodige kampplassen, der stridslarmen, våpenbraka, jammerskrika og kanondrønna får jorda til å riste, og der krutelden varslar død gjennom støv og røyk. Der stridsmannen jamrar seg i sitt eige blod, akkurat der er det norsk mot no truleg vil bli prøvd. På mange måtar vil vår karakter, truskap og pasjon for Noreg og norske brør bli sett på prøve, runga Buschmann, som peikte å at folket kunne bli påførte lidingar som var verre enn døden sjølv:

Men alt dette må ikkje skremme oss. Nei, brør, forferdast ikkje! Vi veit, i dette som i alt anna, ikkje kva som skal skje. Men dette veit vi: Det er ei rettferdssak vi vil hevde, dei rettane Gud gav oss, på same måten som andre folkeslag på jorda. Det er dette vi vil forsvare mot valdsmenn som vil røve det frå oss. Gjennom medvitet om vår retteferdige sak, vil Gud den allmektige vere oss nådig, når vi er tru mot både han og den eiden vi skal sverje.

Det gamle testamentet

Så bruker prosten eit bilde frå Det gamle testamentet, der Herren gjekk framfor israelsfolket og leidde dei gjennom ørkenen bort frå faraohæren:
– Han (Gud) vil gå framfor oss med styrke og siger. Skulle vegen gjennom kampen bli tung å vandre, så skal de likevel vite: Til hardare kampen er, til vakrare skal sigerspalmen bli. Når Herren vil verne ei rettferdig sak, har han midlar utan ende til å frelse eit folk som er hans frelse verdt. På den same grunnen som han reiste opp tambarskjelvarar og tordenskjoldar, på den same harde, steinete grunn klarer han enno å reise opp menn av ånd og uovervinneleg mot; slike som kan stå i spissen for sine norske brør og verne Noreg, og dermed kranse norske namn med ny heider.

Trass i desse lovnadene kom presten med ei heilgarderande åtvaring:
– Brør, krev likevel ikkje at Herren skal gjere under for å redde oss! I dette viktige verket, som i alt anna, må vi oppfylle pliktene våre før vi legg fedrelandet i handa til Den allmektige, og så trøystefullt håpe at vi når sigerens og fredens velsigningar. Den som ikkje sår, kan heller ikkje hauste.

Endå ein gong målar Buschmann ut den store norske tradisjonen, som ein
gong skapte heltar her i landet:
– Alltid var Noregs harde grunn og klippefulle kyst ein ypparleg planteskule for mandig mot, herda kraft og lidenskap for fedrelandet. Måtte den vere det også no. Vel yter dine fjell deg, kystbuar, ikkje druesaft som landa langt i sør, og velsmakande frukt. Vel synest deg dei brakande brenningar her ute ofte å vere dødens verkstad, som du rett som det er søkjer opphald i. Du ser dødens kalde maske for ditt indre når du glir ned i bølgjedalen og kjenner det som om du vil fare heilt ned i avgrunnen; eller når du rir på bølgeryggen gjennom kavet og er klar til å la deg sluke og søkke. Ofte fekk du røyne vanskar, og ikkje sjeldan måtte du med Simon Peter vedkjenne: «Vi streva heile natta, men fekk ikkje noko». Men i det du erfarte at livet ofte er ein veg gjennom strev og fare, så erfarte du like ofte at det er ein veg gjennom glede og fryd. Mange velsigningar flaut ned til deg frå desse fjella, til klede, føde, glede. Ofte såg du morgonsola forgylle toppane langt der borte og breie ut ei majestetisk prakt utover det skinande hav. Med ei sjel fylt av glede glei du bortover dei blide bølgjer til det landskapet du elska, rikeleg lasta med havets velsigningar. Då kjenner du at Naturens Skapar ikkje har gløymt vårt Noreg, kysten vår, meir enn andre land, og at hans godhug og herlegdom er utbreidd over heile jorda. Med ei sjel herda gjennom fare, og ei kraft styrkt gjennom strev, vil du ikkje bytte ditt Noreg og dei gleder landet byr deg, med Sydens milde marker og kjælne levemåte.

– Men, insisterer Buschmann, dersom fedrelandskjærleiken ikkje skal bli kvelt eller bere ufullstendig frukt, så må ukrutet utryddast: eigennytte, havesykje, prangarånd; jag dei ut av eit kvart hjarte som vil høyre til ein ærleg og ekte nordmann.
Ingen leve og verke for seg sjølv! Alle leve og verke for det norske brorsamfunnet og for dets heider og lykke. For denne heideren og denne lykka er kvar nordmanns heider og lykke!

– Eit kvart offer fordrar, ja, ofte livet sjølv. Gi det av eit villig hjarte! Det er berre rettmessig gjengjeld til det samfunnet der vi fekk vårt tilvære, der vi kan nyte lykke gjennom livets fasar.

Igjen peiker Buschmann på kystbuarane i kyrkjelyden og ropar ut:
– Det er eit slikt offer vi fordrar av deg, du som med eit roleg hjarte er van med å sjå himmel og sol gjennom brusande bølgjer. Det bør vere lett for deg å halde blikket på håpet og kjempe deg fram mot fredens lykkehamn gjennom krigens strev og farar.

Presten understreka også at fridomsprosjektet ikkje var noko enkeltmannsprosjekt. Uvener måtte forlike seg, rette fram broderhanda og kjempe mot same mål. Alle fornærmingar og all bitter uvenskap måtte vike for Noregs sak, og uvener vere som vener. For elles ville det skje det som skrifta åtvarar mot: Eit rike som ligg i strid med seg sjølv, blir lagt øyde.

Atter ein gong appellerer han til fedrelandskjærleiken, den pasjonen som skaper urokkeleg kraft og mot – og vekkjer avgjerda om å bringe Noreg det dyraste offer:
– Søner av Noreg, som bur mellom desse fjella, bør ikkje la seg smitte av eit blautaktig og vaklande vesen, og ikkje vere fornøgde med ein vilje som er utan kraft og tolmod, sjølv om han er aldri så god. Nei, skal enden vere som byrjinga, ja, skal enden endå overgå starten på dette verket, må mot og kraft lyse frå klippesonen.

– Dei blå tindane til desse urokkelege fjella har bore uver, kalde skyer og storm på sine sterke skuldrer; lik ein hær har dei verna dal og strand i Noregs harde klima. Slik stod forfedrane våre, urokkeleg, standhaftige inntil døden når det gjaldt å verne Noregs fridom, sjølvstende og heider. Då bør vi som søner av slike fedrar også handle. Så sant vi vil ha del i deira heider og bere deira namn, så må vi og no handle under det uveret som trugar Noreg, under
den kampen som no blir bydd oss, repeterte Buschmann, før han samla seg til ein siste og avgjerande appell:

– Lat oss derfor, som brør, som nordmenn med freidig mot, og i tillit til sigerens Gud, her i dag ta det første steget til denne kampen som truleg står framfor oss. Lat oss gjere det med eit ærleg nordisk hjarte, med mandig forsett og med ei ånd som gjer at dei kan fryde seg, dei gamle norske heltane som kviler i gravene sine. Måtte Noregs gamle forsvararar fryde seg ved at Nords gamle rike har gått i arv, arvingar som slett ikkje gjer skam på namnet til forfedrane. Lat oss for alle tider ta dette steget med eit sinn som fell i god jord hos han som ransakar hjarta og dømmer tankane!

Så kalla Buschmann kvar mann i kyrkjelyden som gjennom lova var kvalifisert til å sverje eid, til å sverje den krevjande og heilage eiden. Kvar enkelt av desse kvalifiserte i kyrkjelyden denne dagen skulle deretter lyfte handa på følgjande spørsmål:
– Sver du at du vil hevde Noregs sjølvstende, og våge liv og blod for det kjære fedrelandet? Svar saman med meg: Det sver vi, så sant Gud hjelper oss og hans heilage ord!

Dermed var eiden svoren, og presten avslutta denne delen av gudstenesta slik:
– Så tenk, ønsk og bed i hjarta dykkar denne songen til Den høgste:
For deg, som skodar fjern og nær, Du allvitande! Vi står her,
det frie Noregs søner.
Du høyrde eidens høge ord, Du såg vårt hjarte då vi svor. du straffar og du løner
Styrk du kva mann til striden inn Verke, lide, ufortrøden,
Deg og Noreg tru til døden.

Kjelde:
Den trykte talen vart funnen i papira etter Asbjørn Waage og utlånt frå Brita Waage Linge.