Fjellgarden Løset

Johannes Gamle-Løset (bilde av Johannes og Susanna, med revegarden til Adolf attom).

Johannes Amundson Løset vart fødd i den gamle røykstova i 1851. Han var einebarn og mora døydde då han var 5 år og faren døydde då han var 15. Han vaks opp med både stykmor og stykfar, og etter eit strevsamt liv døydde han på gamleheimen i Ulstein i 1935.

Den første kona til Johannes, Anne Marie, døydde frå han, og han gifte seg då oppatt med Susanna Larsdotter Emdalsgjerde frå Stranda. Stykfaren Knut Barstad og Johannes var det som bygde veg frå Moldskred og fram til Løset. Dei søkte kommuna om pengar og fekk i 1890 gjennom to løyvingar tilsaman 120 kr.

Johannes og Susanna fekk seks born. Det var vanskelege tider og ikkje lett for mann og kone med ein stor barneflokk og få endane til å møtest på fjellgarden. Gamle – Løset kom etterkvart i pengevanskar og måtte pantsetje garden. Den kom først på private hender og seinare var det kommuna som overtok den. Men han og kona budde på garden fram til eldste sonen, Adolf, kjøpte den attende.

I 1923 flytte Johannes og Susanna ned på den fyrste gamleheimen i Ulstein. Ho var då 57 år og fekk litt arbeid ved gamleheimen i den tida. Gamle-Løset sat mykje og batt og bøtte fiskegarn i tida på gamleheimen. Som tida var så togg han skråtobakk, men Susanna skjøna ikkje kvar han hadde pengane som han kjøpte skråa for.

Tilslutt fann ho pengar i eit fiskegarnnyste; han brukte ein pengesetel som nyste-tjuv. Dei for årvisst oppatt til Løset sumarane så lenge helsa tillet det.

Adolf Martin Johannesson Løset vart fødd i 1896 og var eldst i ein søskenflokk på seks. Alt som sjuåring måtte han ut i teneste som dreng. Han var på Alme, seinare på Nesset i Snips-øyrdalen, og til slutt i ishavsbygda Brandal. Der var han dreng hjå ein ishavsskipper, som lovde han plass på ishavsskuta om han melde seg inn i avholdslosjen. Etter at han vart konfirmert i Hareidskyrkja, for han på sin første tur i isen.

Han var fangstmann og skyttar på ishavet i mange år, og i denne tida kom han ilag med ein kar frå Haddal som hadde ei syster. Adolf var i ungdomsåra både arbeidsam og nøysam, og i 1919 kunne han kjøpe att heimgarden på Løset. Etter at han måtte reise ut frå heimen som 7 åring, kunne han i 1923 endeleg flytte heim til fjellgarden Løset saman med kona Sina. Ho vart fødd i Gjerdsbakkane på Dimnøya i 1893, faren var Andreas Gjerdsbakk. Han og kona, Lina, frå Garnes, og vesledottera Sina flytte like før århundreskiftet inn til Haddal.

Der tok dei, som brukvisa var den tida, namnet Myrene etter garden dei busette seg på, men Andreas vart på folkemunne all sin dag heitande, ”hanj Gjerdsbakk”. Dei tre borna som ilag med foreldra flytte til Løset våren 1923, var Sverre f. 1914, Lina f. 1921, Signe f. 1922, og Andreas som vart fødd berre ein månad etter at dei flytta dit. Etter det kom der to born til som vart fødde på Løset. Det var Judith f. 1928 og Magnulf f.1938. og er dei to som lever av dei seks syskena, og som i denne artikkelen kan fortelje oss om korleis livet på fjellgarden var.

Det er to til som vart fødde på Løset og det er Olgar Ekornesvåg f.1940 og artikkelforfattaren f. 1946 Adolf og Sina vart dei siste brukarane på Løset, og var på alle måtar verdige representantar for menneske som bygde og rydde seg eit livsfeste og ein heim for seg og borna på plassar som vi i dag gjerne har eit nostalgisk bilde av.

Dei flytte ned frå Løset i 1950 og budde i Kaldholen hjå dattera Judith og Hans Kaldhol i 3 år. I denne tida arbeidde Adolf på Hjørungavåg verkstad. Siste kyra på Løset heitte Litago, og den leidde Magnulf og Olgar i februar 1950 frå fjellgarden, over Hammarstøylen, ned Risebygda og i Kaldholen. Høyforet til kyra vart køyrd same vegen på Johan Røyset frå Haddal sin lastebil. Med kyra på båsen i fjøsen til Ole Kaldhol, hadde dei og litt mjølk den tida dei budde der. Siste hunden på Løset heitte Pluto, og han fekk vere sine siste år hjå familien Grønningsæter på Fjelle.

I 1953 flytte Sina og Adolf til Ulstein, der han tok seg arbeid på Ulstein mekaniske verksted. Dei budde i mange år i eige husvære i huset til sonen Magnulf fram på Joakimbakken. Flyttinga frå Løset var nok ikkje berre av lyst, men meir for at tida kravde det, og Sina og Adolf var nok no for gamle til å greie dei harde vintrane på fjellgarden.

Når han budde vekke på arbeid i vekene så var ho att åleine med ansvar for alt, og vinterane kunne vere harde på Løset. Som pensjonistar, og så lenge dei hadde helse til det, for dei oppatt til heimen sin kvar vår, og var der til snøen kom om hausten. Det alle som budde på fjellgarden Løset hadde til felles gjennom nær 400 år, var eit hardt og strevsamt liv, der alt handla om å finne utkome og livvona for seg og sine.

Judith fortel at for mange som levde og vaks opp på den tida, var det hardt arbeid for å overleve og for å ha føda. Mor mi Sina kom til gards på Løset i mars 1923 med tre små born, og ein månad etter kom det fjerde barnet hennar til verda, og av dei andre små var berre ein i skulealder.

Ho kom til ein fjellgard med ei lita, gamal stove, opphavleg ei røykstove, uten straum eller innlagt vatn.

Far Adolf bygde på og utvida stovehuset så snart tida og pengane ga rom for det. Dei såg nok båe to at mat frå dyr, mark og åker, og frå elv og vatn ikkje var nok. Ved frå skogen og torv frå myra hadde dei og, men tida kravde no reide pengar, og far måtte reise frå Løset for å finne arbeid. Han var mykje på selfangst og fiske, og også på vegarbeid måtte han vere vekke store delar av året.

Frå 1940 og til 1953 arbeidde far på Hjørungavåg verkstad, og han gjekk til arbeid frå Løset og dit inn kvar søndags kveld. Han gjekk innover Løseteidet til Kvamen, vidare over Ulset og ned i Liavågen der han budde på ei brakke ilag med andre som arbeidde på verkstaden.

Etter ei arbeidsveke, som den tida også kravde arbeid på laurdag, kom han seg heimatt laurdags kveld til fjøstid, og alt søndagskvelden for han same vegen attende for å vere klar til arbeidet måndags morgon.

Om vinteren brukte han ski på denne turen. Seinare år sykla han over Fjelle, forbi Hammarstøylen, ned Fjellsbrekkene, ned på Eidet og derifrå til Hjørungavåg. Når arbeidsveka var over, tok han same vegen attende. Han starta å arbeide som dreng når han var 7 år, og det einaste han kjøpte til seg sjølv gjennom heile livet var piper og tobakk.

Når han var vaken, arbeidde han, og det nærmaste han kom fritidssysler var å ro på Løsetvatnet og fiske med oter, men det òg var nok for han mest matauk.

Mor var på alle måtar utruleg sterk: ho hadde ansvar for alt heime i den tida. Alle vi borna måtte hjelpe til med små og store oppgåver, og det var for oss heilt natuleg: Me visste ikkje om noko anna, det skulle slik vere.

I første tida etter at mor og far våren 1923 flytte frå inste-Haddal og fram til Løset, fall det nok mykje arbeid og ansvar på storebror Sverre, og seinare og på storesøster Lina. Etterkvart som Signe og Andreas vaks til, så måtte nok også dei ta sine tak på ein fjellgard, der det ikkje var mulig å greie seg utan at alle gjorde sitt så langt dei evna.

I tillegg til alle småborna hadde mor ansvar for akta i fjøsen, morgon og kveld; det var slått og det var slakting.

Eg kan godt hugse at far vølte hus og gardar og veda seint og tidleg når han var heime, for at mor skulle ha nok ved og turr og god kveikje når han var vekke. Ingen som veks opp i dag, kan greie å tenkje seg korleis ei ung mor med mange småborn hadde det på ein fjellgard, og korleis ho greidde seg, mo plitters åleine høgst å vinter.

Det einaste ljoset ho hadde, var ei lykt ho bar med seg. Det var lite hjelp frå stjerner og måne når det var overskya ver, og snøroket sto som ein vegg ned fjøsvegen ein grytidleg vintermorgon. Ofte var snødrivene i den bratte fjøsvegen så høge at ho måtte kravle over dei. Og å slite med seg vassbytter ned i fjøsen og bere mjølkebytta oppatt i stova slike vinterdagar, var nærast eit kunststykke.

Brunnen ved fjøsen der ein henta fjøsvatnet, var ei åkome, og den kunne vere nærast botnfrosa, lenge om det var kalde vintrar.

Når ho var i fjøsen, var alle småborna åleine oppe i stovehuset. Ho måtte då lite på dei eldste borna. Det som berga dyra i fjøsen i vinterkulden, var at dei sto tett og at det var lavt under taket, og i lange tider låg snøen tettpakka rundt fjøsmuren.

Når ein lang arbeidsdag var over, og me hadde tent lampen på kjøkenet, så starta mor rokken og sat og spann. Eg minnest godt det hende at me høyrde at rokken stilna. Mor hadde dubba av, ho var så slita at ho greidde knapt å halde seg vaken, men spinne før ho la seg, det skulle og måtte ho! Det var vask av kleda på gamlemåten, med koking av kleda i ei stor panne på grua i kjellaren, eller mindre ting på komfyren i kjøkenet.

Vatn og ved skulle berast inn sumar som vinter. Vassbyttå med koksa i stod på ein krakk rett innfor kjøkendøra, og den drakk alle av. Og alt vatnet som me ikkje drakk eller som vart brukt til matlaging, måtte berast ut att. Vatnet vart henta i ei trerenne like vest for husnova.

Det kom i ei steinsette veite under jorda frå bekken som renn ned frå Løkeberget og langsmed steingarden mot Fjelle. Det kunne verte varmt i kjøkenet sumarstida når ein fyrte i vedakomfyren for brødsteiking, kaffikoking og anna matlaging, og for å varme vatn.

Det vart på mange måtar ei stor lette, ja, det var nok nær ein revolusjon for oss på Løset, då Sverre kjøpte den første parafinprimusen ein gong i tida før krigen.

No kunne me koke mat eller varme vatn både ute og inne uten å måtte fyre opp i vedakomfyren! Det er ikkje å vente at dei som veks opp i dag skal forstå kor stort dette var.

Alt som menneske kunne makte å bere, vart bore til gards og mellom husa. Var det store ting, så var det hjelp å få ned på Svora. Far fekk alltid låne Svoramerra når noko måtte køyrast til gards, eller når det var arbeid på garden der hest var einaste løysinga.

Mor kunne så lenge ho levde ikkje få velsigna nok Svorafolket, som hadde hjelpt dei så mang ein gong både sumar og vinter. Slik eg minnest det, so hadde vi alltid nok mat, og ingen som kom innom eller var på vitjing gjekk svoltne frå Løset.

Syskena til far med familiene kom ofte til Løset om sumaren og kunne vere der i dagar, av og til i veker. Mor, ho fann mat, og soveplass til alle. Det hende nok at borna låg i løa, men å ligge der i sommarhøyet som lukta som eit eventyr, var nok ei stor oppleving for dei som ikkje budde på gard.

Judith fortel at det var ikkje berre på Løset dei hadde geiter, fleire gardar ned i Haddal-bygda hadde geiter som skulle hentast inn før vinteren kom. Geitene er dyr som nøyter nesten alt ute i naturen, og når dei vert slept ut om våren før snøen er vekk i fjella, så er dei nok ikkje så lystne på å gå i fjøs att på seinhausten.

Judith fortel at geitene på Løset hadde på haustleite dette året funne seg godt beite inne i Løsetbotnen, so dei var i timesgonge frå heimbøen, og dei vart henta heim då snøen kom i månadskiftet oktober – november. Då som no, var det ingen som trudde at den første haustsnøen vart liggande, men då det kom mykje meir snø i førstninga av november som vart liggande, so måtte også dei nede i Haddalbygda gå på leiting etter geitene sine.

Fire karar, to av dei kom frå Håheim, tok laust ein tidleg morgon og gjekk opp ifrå Ura. Ein av dei fire karane var mor Sina sin bror, Harald. Dei gjekk truleg opp Myragjerde og mot Grashaugane. Dei gjekk so nord over eggja mot aust, og over Løsethornet og ned bukketroppene, og der såg dei ned i Alstranda.

På den tida var det ingen som sa Almestranda. Alstranda var geitene sitt rike, med godt beite både på marka og i trea, og her var det nesten uframkomeleg for menneske. No låg der i tillegg mykje snø, og kvart steg var eit slit der karane baska seg fram.

Det gjaldt å kome seg ned i fjøra ved Vartdalsfjorden slik at dei fekk geitene ovanfor seg, og få flokken samla før dei prøvde å få dei opp den bratte fjellsida. Dei hadde med seg litt brødmat som dei lokka dei om lag femti små og store geitene med, og etter mykje bal starta geitene på oppturen mot eggja aust om Løsethornet.

Til høgare opp i fjellsida dei kom, til meir snø vart det, og brått snudde flokken og tok vegen mot fjøra att, og for karane vart det no ein ny tur ned i fjøra att. På ny måtte dei til med lokking med brødmat og lett jaging for å få flokken på rett leid mot fjelltoppen. No ville dei prøve å få flokken meir mot aust mot Alme, men endå ein gong skjena geitene ut når dei kom opp i djupsnøen, og det vart på nytt ein tur i fjøresteinane. Då dei for tredje gong fekk geiteflokken i rett veg opp mot eggja, kom dei heilt opp til Keipen.

Det er hakket i fjellet som ligg mellom Løsethornet og Kvamstua. Då såg dei ned i Løsetvatnet, og då trudde dei at no var både dei og geitene på veg heim. Men på nytt tverrvende geiteflokken og tok strake vegen ned mot Vartdalsfjorden att.

No var karane slitne og utmasa, og ikkje minst gjennomvåte og svoltne, og der dei stod kjende dei at kleda stivna til i frosten og vinden. Dei måtte gi seg. Maten dei hadde med seg hadde geitene fått. Dei stod med snø til langt over knea og viste vel at det var langt frå Keipen og opp bukketroppene, over Løsethornet og ned til Haddal – og ikkje minst til Håheim.

No seig skyminga på, og dei kunne sjå at det sto snøbyger vest i havet. Dei vart samde om å prøve å ta seg fram til Løsetgarden, sjølv om det vart ein stor og lang omveg, og dei kjende nok at sjølv dit var det langt nok, slik stoda no var.

Judit fortel vidare: Eg sat på kjøkenet ilag med mor, og vi hadde tent på lampen for, det var mørkt ute, då onkel Harald, bror til mor, som førstemann velta inn kjøkendøra og sa ”Mat Sina”, før han ilag med dei andre vart liggande på golvet. Der låg dei og bles og stunde lenge før nokon av dei ville, eller greidde og snakke. Mor la meir ved i omnen og starta med å sette på bordet.

Lukka var at ho tidlegare på dag hadde sett ei brødsteike, og berre timen før dei våte, frosne og utsvoltne karane ramla inn døra, hadde ho teke brøda ut av omnen. Eg ser endå for meg dei halvvarme, brune brøda under koppehandduken på kjøkenbenken. Ein kvartel med islandsild sto i kjellaren, eg vart send ned dit, og mor flekte fleire sildar som karane skulle få til nysteikte brød og godt med smør. Mor tok og fram av dei dyrebare kaffibønnene som eg fekk male på kaffikverna, og snart spreidde lukta frå kaffikjelen seg i romet.

Mor sette og ei stor krukke med tyttebærsylte på bordet. Då dei slitne og frosne karane etterkvart greidde å reise seg opp frå golvet og sessa seg rundt bordet, heldt isen fram med å tine frå kleda deira, og ikkje minst frå skorna og buksene, som var stive av is og frost heilt frå midja og ned. På kjøkengolvet låg der fleire gode, heimevovne golv-teppe som tok til seg isvatnet. Karane var så slitne at dei mælte nesten ikkje eit ord der dei sat, dei berre åt og drakk store mengder vatn og varm kaffi.

Eg måtte ned i kjellaren endå ein gong etter meir islandsild. Etter eit langt og godt måltid, og der praten også etterkvart kom i gong, fortalde dei om den lange og svært strevsame turen inni Alstranda etter geitene. Etterkvart gjorde varmen og mykje mat at karane kjende trøyttleiken sige på, men dei hadde framleis lang veg heim. I halvturre klede takka dei for seg og starta på den dryge turen ned Ringstaddalen. To av dei skulle gå heilt inn til Håheim i vinterkulde, snø og vind – og i nattemørke.

Judith fortel at før dei la seg på Løset den kvelden, tok dei stolar med ryggstø frå bestestova og sette ut over kjøkengolvet og la dei dyvåte golvteppa over stolryggane. Mor la godt i ovnen og vona at teppa var turre om morgonen. Neste dag kom ein av Urakarane gåande den lange vegen oppatt til Løset; mora hadde sendt han fram til oss med eit brød. Slik var det den tida, me hjelpte kvarandre så langt me kunne.

Judith fortel at for nokre år sida treffte ho Sigurd Håheim som fortalde frå eingong Ulstein mannskor, der han var med, song på Kvileheimen.

Der sat også gamle Sina Løset, og han gjekk då fram til henne, helsa og takka ho fordi ho berga dei den gongen dei var i Alstranda etter geitene. Hadde me ikkje nådd fram og fått kome inn på Løset til mat og varme den kvelden, så hadde me kanskje aldri kome heim i levande live, så utslitne og stivfrosne som me var! Då såg Sina på meg, fortalde han, og sa: ”Va du enj ta dei, det var so mange”.

Judith fortel om ei anna hending som sit spikra i minnet: Ein aprildag i 1940 var far og eg inn på myrane og inn i Løsetbotnen og sanka i hop lyng og daudelje; det var det me kalla vombafyll. Me stappa det i striesekker og skulle ha det til kyrne i vårknipa, det var nesten tomt for høy på låven. Då kom det brått eit tysk fly over Blåtinden og flaug lavt fram gjennom dalen. Flyet snudde over Løseteidet, kom attende og gjekk i fleire ringar over oss.

Då sa far: ” Ta av deg den raude jakka” og so heng han ein striesekk over skuldrane mine, og etter det svinga flyet nordover mot byen og kom ikkje attende. Trudde dei at longorvet til far var eit våpen? Eg gløymer aldri kor redd eg vart, og eg såg tydeleg at far vart nervøs for kva flyet kunne finne på.

Me lurte lenge på kvifor krigsflyet gjekk fleire gonger i ring lavt over oss to vanlege, uskuldige menneske som sanka mat til dyra på fjellgarden Løset.

Judith fortel at familien på Løset vart hardt råka alt på første krigsdagen 9.april 1940. Eldste systra vår, Lina, var ringforlova med ein gut frå Hareid, og dei hadde alt bestemt bryllaupsdagen. Han tenestegjorde no på krigskipet Eidsvoll som låg i Narvik då krigen braut ut, og tyske krigsfartøy angrep dei norske marinefartøya i fjorden ved Narvik.

Den dramatiske og triste bodskapen som me fekk på Løset dagen etter, om at den staute og kjekke guten og mange andre flotte ungdomar var omkomne om bord i dei norske skipa, var tung å bere. Den prega familien vår i mange år etterpå. Då krigen var slutt 8. mai, og kyrkje-klokkene ringde over heile landet for å melde at krigen var slutt, så visste me ikkje dette på Løset, for me høyrde ikkje kyrkjeklokka i Ulstein her oppe på fjellet.

Om kvelden kom bestefar Andreas Myrene syklande fram til Løset og kunne fortelje om den store hendinga. Krigen var slutt. Det vart mykje tårer med blanda kjensler og sterke minne, som bringa sorga fram att, sjølv om fredsbodskapen var god å få denne 8. mai-kvelden på Løset. Den vesle guten til storesøster Lina og han som vart drepen ombord på krigskipet Eidsvoll i Narvik 9. april, var der ilag med oss, og han var 5 år denne fredsdagen!

Svært lite av den store fjellgarden på nær 2000 mål var dyrka, også etter dåtida sin målestokk var det få mål som var oppdyrka engmark eller åker som var veitesett. Det var derfor naturleg at det vart satsa på dyr som kunne utnytte heile garden, og ikkje minst kunne finne mat i utmarka, i skogen og i fjella.

På garden var det mange bygningar: høyløe med fjøs under, geitafjøs, stovehus, vedahus, torvskjå og naust. I ei periode før krigen hadde far Adolf rev, og reve-garden stod i bakken eit godt stykke oppom stovehuset. Ei natt fekk han stolne to flotte revetisper som han like etterpå skulle selje som avlsdyr.

Han kontakta ein synsk person som sa kvar dei var, og det stemde med folk som hadde vore sedde i området, men sidan han ikkje kunne bevise noko som helst, så let han vere å gjere noko med det. Men for ein som dreiv med rev i det små så var det eit stort tap.

Gjerding med staur og streng eller not var der, som dei fleste andre plassar på den tida, nærast ikkje oppfunne endå. Ein kan endå mange plassar sjå spora etter steingardane og torvgardane som skulle halde krytela utanfor slåttemarka. Geiter er nærast som hjort å rekne, dei klivrar dit dei vil og der dei finn føda. Men samstundes finst det ikkje dyr som er så nøytne i naturen av det dei finn både på marka og oppe i trea.

Det var geita som i all hovudsak gav livvona for menneska på fjellgarden Løset, og dei hadde tillegg ei eller fleire mjølkekyr, kalvar, småoksar og sauer. Hest var der ikkje; det var med longorv og stuttorv at graset vart lagt ned. Alt graset vart sol- og vindturka på marka ved breiing og snuing om dagen, og sæting før dogga kom om kvelden. Når det vart turt nok, bar dei det inn i løa på ryggen med børetau.

Som smågut hugsar eg godt bestefar Adolf når han laga seg store høyvelter. Dei vart lagde oppå børetauet som låg på marka. Han tredde tauenden inn i hovda som var laga av bjørk eller eine, stramma so til, gjekk ned i knebøy med eine foten inn under den andre, og so reiste han seg – alltid i unndabakke. Eg var like imponert kvar gong! Når han gjekk oppover mot løa såg eg berre litt av hælane på skorna hans. Høybøra var så stor at når han kom inn på løebrua og skulle inn døra, so gjekk han ned i knebøy. Å, du for ein teknikk og for nokre krefter han hadde! Når han kom ut att, so hadde han alltid eit smil om munnen i eit ansikt som var brunbarka av sumarsol, og høyfrøa rann nedover ansiktet i sveitten som perla over kroppen.

I tillegg til for til dyra, vart det dyrka både korn, havre og poteter. Det vart og hausta inn grønnsaker som kål, gulrot og kålrabi. Nokre av vinterkåla som låg under snøen over vinteren, vart spadd fram frå snøen rundt påsketida, og var like god som om hausten. Bærtre var det lite av på Løset, skog og mark var sumar og haust full av blåbær og tytebær.

Judith fortel om alle dei herlege dagane dei hadde på Løset. Om torv-spadinga innpå Løseteidet, på myrane som ligg mot Snipsøyrdalen og kommunegrensa mot Hareid. Ho minnest førsumardagane i juni når sola skein og lufta stod og dirra over torv og lyng. Eg kjenner endå den særmerkte lukta av nyopna torvmyr, etter at far hadde spadd vekk lyngen og det øvste laget med turr myr, som såg ut som svart grovt mjøl. Torv-dagen starta om morgonen med at far og me ungane gjekk innover heida. Me bar med oss det som me trengde av turrmat, ei spann med mjølk og noko skaffety.

Når me kom inn til torvskjåen, sette me mjølkespanna i åkoma, som var like attmed råsinnje ovafor skjåen. Nærast alt me trong til arbeidet var lagra i skjåen, spaden, stikkene og trillene. Me visste frå året før kvar me skulle legge torvet som far spadde ut, og som han la på torvtrillene.

Det var viktig å starte lengst vekk med utlegginga, slik at me slapp å køyre over det som alt var utlagt. Dei turre rabbane og haugane vart godt utnytta i ein vid sirkel rundt torvskjåen. Når far ba oss hente øksa i skjåen, då fekk me ei lita kvild, for då hadde han treft på ei fururot i torvhola, som han måtte hogge vekk før han kunne halde fram med torvspadinga. Var rota veldig stor, så måtte han forlate torvhola og flytte til ein ny plass.

Sjølv om det var kjekt, so kunne det verte lange førmiddagar, og me kika mot heimbøen om ikkje mor kom snart med middagsmaten. Det sikraste tegnet på at ho var i kjømda, var at den kvite og brunspraglete hunden vår, Prins, kom byksande etter råsa. Då visste me at no kom mor med varm mat. Den bar ho i ei panne i eit åkle i eine handa, det var anten potetball, brennsnut eller lapskaus. Alle som har opplevd det, veit at sjeldan smakar maten so godt som i torvspadinga. Etter eit godt måltid, hallar far seg attover i lyngen med dongerijakka over andletet, og han saknar verda ei lita stund.

Etter middagsmaten var mor også med, og arbeidet gjekk med liv og lyst heilt fram til det var tid for nonsmat. Då vart den svarte kjelen henta fram ifrå skjåen, der han hadde hange frå året før. Kaldt vatn vart henta i åkoma, som aldri nokon gong var turr. Me ungane leitte fram turre fururøter som me la i steingrua. Same kokeplassen vart brukt år for år. No kunne me sjå at det også rauk frå gruene til Ringstadfolket, som spadde torv på sørsida av Løsetvatnet.

Dette var siste måltidet i torvspadinga i dag, so no samla mor saman spann, panne og skaffety og tok på heimveg. Ho skulle heim og vaske opp, mjølke kyrne som gjekk ute, og gjere alt det andre arbeidet som kjerringane hadde, og som ikkje viste att. Me andre heldt fram med torvspadinga heilt til det skymdest, og no var kveldane lange, så far trøytte dagane så langt som råd. Han visste og at alt torvet skulle vere husa før det kvite spyttet kom i marka. Før og etter det kvite spyttet på marka, var ei tidsrekning den tida. Eg minnest torvdagane inn på Løset-eidet som herlege dagar, der familien i felleskap sikra mykje av husvarmen i den komande, kalde vinteren.

Magnulf fortel om storebror Sverre, som utpå hausten og etter eit vassflø for inn i Løsetbotnen med den sjøllaga hoven sin. Hoven var eit omlag to meter langt stykke av ei kastenot, som var sydd saman som ei pølse som smalna ut i en tett spiss. I framkant var det ei opning på om lag ein halv meter, og der var det ei trerame som heldt hoven open. Trerama på hoven vart festa mellom steinar med opninga oppover i elva, og på sidene av hoven vart elva tetta med stein og torver. Hoven vart gjerne plassert ned i enden på elva, nærast mulig Løsetvatnet.

Sverre gjekk så opp i enden på elva og starta å slå med ei rognespeiss ned i vatnet, samstundes som han hoppa på elvebarden og skremde fisken ned gjennom elva og til slutt var holet i hoven den einaste opninga fisken fann. Eg stod attmed hoven og såg på all fisken som enda opp atti i enden på hoven. Ein effektivt fiskemåte og mykje god og nødvendig matauk til ei famile der det ofte var mykje folk som skulle ha mat.

Magnulf fortel også om når han som smågut fekk vere med Sverre ned i elva som renn frå Fjellsvatnet og ned i Løsetvatnet, der dei i haustmørkret lystra etter større kreder. Sverre hadde ei fantastisk god flaggermuslykt som han brukte, og når lykta kasta lys utover ein hyl i elva, såg han fisken i lyset. Ei god lystrelykt skulle ikkje blafre, den skulle ha eit stabilt lys nærast som ei elektrisk ljospære eller ei stor lommelykt.

Men noko slikt hadde me ikkje på Løset i den tida.

Var det rette tida, og mondet var der, og det var det når Sverre fiska, så slapp eg å vente lenge før halvkilosfiskar, og av og til dei som større var vart spidda i det kvite ljoset frå lykta, og han hivde fisken inn på elvabarden. Lystrestikka som Sverre hadde laga, hadde mange sylskarpe spikrar i ein runding i enden på eit treskaft. Han kveste alltid spikrane med ei lita fil eller eit bryne før me gjekk i elva. Eg hadde skore til ei klyfta bjørkagrein som eg reiv det gulbrune haustlauvet av, og som eg tredde fiskane på etterkvart som Sverre slengde dei på land.

Fekk eg prøve å stikke fisk, var det med klar ordre om å treffe fisken, ikkje berre for matauken sin del, men bomma eg på fisken so for dei sylkvasse spikrane på lystrestikka i elvabotnen, og dei kunne verte sløve og bøygde. Storebror Sverre hadde, som mange vil hugse, eit fargerikt språk og ei fantastisk presis og slagferdig formuleringsevne. Han var ein svært treffande ordkunstnar, men han hadde og eit stort hjerte som ofte pressa på og ville ut gjennom augene.

Løsetvatnet vart og mykje brukt til matauk. Det vart fiska med garn, oter og kastenot. I storelva og i større bekkar vart det brukt hov. Magnulf fortel at kastenota hadde faren fått laga på Hareid av ein som heitte Leidulf Korsnes.

På den tida fanst det nesten ikkje sæv eller andre vekster i vatnet, som kom i nota når me drog den inn, men lauvfallet kunne seinhaustes vere ei plage. Det var fleire plassar rundt om i vatnet me kunne bruke not, og det var ein fordel om me var fleire når me skulle bruke nota, men det var slik at to personar kunne klare det. Den første drotten vart festa i land, oftast i ein stein eller i ei småbjørk, og so var det ein som rodde båten ut medan ein stod i bak-skuten og kasta ut nota.

Det vart rodd i ein halvrunding ut på vatnet, og so til lands att lenger bort på stranda. Etter at ein var sikker på at nota hadde sekt seg, starta ein forsiktig å hale den i land. Det hende at ein måtte gjere fleire kast før ein hadde ei god koke med fin krede og røyr, men som oftast så var det nok med eit par kast.

Judith fortel at ein fin haustkveld, det måtte vere eit av første krigsåra, for bror min Andreas og eg på vatnet og sette garn langs Skinstadneset. Morgonen etter når me drog garna, fekk me svært mykje røyr. Komne i båtstøda på heimelandet, såg me at der ikkje var nok bytter til å bere fisken opp til gards, så når me var ferdige med å henge oppatt garna og hadde vaska båten, tok eg av meg nikkersen, knytte for beina nede og fylte den med røyr.

Det vart so tungt at Andreas måtte ta nikkersen på ryggen, og eg kom etter med ei bytte med fisk i kvar hand. Den dagen gjekk me med fersk fisk både til naboane fram på Fjelle og ned på Svora, og Andreas for og ein tur ned i bygda med fisk til besteforeldra på Myrå.

Judit fortel at skulevegen frå Løset ned til Haddal var fem km. lang, og veret kunne vere hardt, og det skifte fort. Ein vintermorgon i halvmørket, ho kunne vere 8-9 år, gjekk ho på ski ned gjennom dalen for å kome seg til skule.

Alt før ho kom i Moldskredmarka, møtte ho første byå med våt snø. Etterkvart byrja snøen å klabbe seg under skia og snart var det nærast uråd å flytte skia. Ho tok av seg skia for å skrape vekk snøen og isen under skia, det einaste ho hadde å hjelpe seg med var skistavane.

Det tok lang tid og gjere skia reine for is og snø, og med våte treski så berre klabba skia seg til med ein gong etterpå. Ho kava seg lenge ned gjennom dalen, men då også vinden auka på, og gråten sat i halsen, snudde ho framatt. Då ho etter lang tid og mykje kav kom fram til gamlebrua, såg ho i eit elerov at faren var på veg ned mot fjøsen. Då greidde ho ikkje å halde gråten attende lenger, og det kom eit høgt gråthyl so faren stogga og kom setjande i lange klyv ned gjennom snøen. Han lyfte henne opp og bar henne heim med skia på.

Koma i hus, merka ho at ho var gjennomvåt, og at ho fraus so ho hakka tenner. Det vart av med alle kleda, og eg vart pakka inni eit ullteppe, og tenk, mor la meg i den fine gjestesenga som stod i bestestova. Dynetrekket var raudt, og over det låg eit kvitt hekla sengeteppen. Etter tre timar på skuleveg med klabba ski, sovna eg trygg og varm som ei prinsesse i ei himmelseng.

Judith fortel og om ein vinterdag nokre år seinare. Etter endt skule-dag starta to av Schelderup-jentene, som budde fram på Fjelle, og ho å gå frå Haddal fram gjennom Ringstaddalen. Det var rennefok og etterkvart også snøbyger som kom med ein voldsom storm ned gjennom dalen. Me heldt kvarandre i hendene, for me såg ingen ting, og måtte gå att-fram med ryggen mot vinden. Det var svært vanskeleg å gå oppreist i den sterke vinden, og sjølv om me hadde gått her i fleire år, so var det vanskeleg å halde seg på vegen.

Etterkvart treffte me på store skavlar som me måtte kravle oss over, det gjekk ikkje fort. Det var også spanande om me fann Ringstadbrua i den tette kaven. Etter kvart var me heilt tilklaka av snø frå topp til tå, og då me etter lang tid og mykje kav kom fram til Svora, stod ho Olivia Moldskred ved vegskiftet deira og sa ”I dag skal dokke ikkje gå lenger småtauser, so kom no innahuses”. Ho tok av oss det lisje me hadde av utapåklede; det var strikkajakker av ull som var mest vanleg den tida.

Me vart sessa rundt kjøkenbordet og fekk varm mjølk og brødskiver med god heimelaga sylte på. Medan me sat der i det trygge kjøkenet på Svora, vart det eit elerov, og ho Olivia gjekk på nytt ned på vegen. Ho hadde sett at han Edvard Fjelle var på veg nedover dalen på leit etter dei to jentene som han var bestefar til. ”Jentene treng ikkje å gå lenger i dag, dei skal ligge her i natt, og dei skal få morgosmat og skuleniste til neste dag. Gå innom dei på Løset på veg heim, og sei frå at skulejenta deira ligg på Svora i natt”, sa Olivia til Edvard.

Varme og mette fekk me tre jentene site ved stovebordet og gjere leksene før me om kvelden vart lagde i eit lite rom på loftet. Der låg me alle tre i ei seng, og me måtte snu oss på likt gjennom natta. Me kjende der me låg at på Svora var hjarteromet stort om senga var lita og trong. Då me vart vekte om morgonen, kom Olivia med skjørta og ullhosene våre, dei hadde ho hengt ved omnen om natta, og kleda og skorna våre var no både varme og turre.

Etter god morgosmat, var det tre varme, mette og lettføtte jenter som gjekk ein mykje kortare veg til skulen denne morgonen. Takk og velsigna vere deg Olivia! Men å du, kor mange fine og kjekke dagar me hadde på skuleveg og elles, både på Løset og i leik og moro med vener på gardane rundt, avsluttar Judith som no gjeng i sitt 84. år!

Det som er att av hus på garden Løset i dag, er eit naust og løemuren som det no står ei hytte på. Det er nokre av etterkomerane etter dei seks syskena Sverre, Lina, Andreas, Signe, Judith og Magnulf som i felleskap eig fjellgarden. Dei har oppretta eit styre der alle dei seks familiane er med.

I tillegg til fiske i vatnet og bærplukking vert det årleg teke ut skog til fyringsved rundt om på eigedomen. Garden har og høve til jakt, og har i dag hjortevald ilag med dei andre grunneigarane i Ringstaddalen. Hyttebygginga vil truleg også kunne halde fram.

Eg trør med stor varsemd og respekt når eg går i ei rås i utmarka eller på fjellet. Her har det i årtier gått menneske før meg, mange var berrføtte, eller i dårlege sko, dei var nok ikkje i råsa for å sveitte av seg velstanden. Fekk eg møte dei i dag, ville eg sjå at dei gjekk litt framlutne.

Ikkje fordi dei var smålåtne eller hadde grunn til å sjå ned. På ryggen ber dei noko som var avgjerande for å overleve i ei tid då små og store menneske nesten aldri gjekk nokon stad utan at det var til nytte for andre.