Johan Osnes

Johan var den yngste av dei åtte borna til fiskarbonde Lars Osnes og Johanne f. Roppen. Søskena var Elling f. 1855, Ingeborg f. 1857, Dina f. 1859, Martinus Laurits f. 1861, Hans Joachim f. 1864, Kornelia Henrika f. 1866 og Laurits Johann f. 1869. Garden var liten, og dei tilhøyrde bondestanden, som folk flest. Korleis gjekk det til at den yngste sonen både fekk utdanning og ei strålande arkitektkarriere?

Mot slutten av 1800 – talet var standssamfunnet i ferd med å løyse seg opp. Det vart mogeleg for bøndene å velje vekk livet på garden. Den enorme folkeauken, som kan forklarast med auka levestandard, vart løyst både gjennom utvandring og utdanning. To av brørne til Johan, Laurits og Hans Joachim, emigrerte til Montana i Amerika. Det finst mange etterkomarar etter dei.

Alle borna i familien fekk gå på skulen i Vik, som den gongen stod i bytet mellom Osnes og Skeide. Johann begynte sannsynlegvis i 1879, og hadde Martinus Bjørndal som lærar. Skule-
stellet i Ulstein var allereie godt etablert og akseptert av innbyggarane.

Johan og ein av brørne fekk gå vidare på Stabells Middelskole i Volda. Det er litt usikkert kven av brørne dette kan ha vore, men det kan ha vore Laurits Johann. Han skal ha arbeidd som lærar i Montana, USA. Det var dyrt å sende sonen på skule, men det vart stadig vanlegare at også bonde-standen såg utdanning som framtidsveg. Det hadde ikkje skjedd om han ikkje hadde vist eit særleg talent.

Johan var i 30 – åra då jugendstilen blømde i Europa (1890 – 1915 ca). Norge var midt i lausrivinga frå svenskeunionen, og det nye landet skulle byggast med historie, kunst, litteratur og arkitektur. Ideala som jugendstilen stod for; lausriving frå stilkopiering (historismen), lysta til å skape noko nytt og naturen som inspirasjonskjelde passa godt inn i det norske nasjonsbyggingsprosjektet. Johan tilhøyrde første generasjon nordmenn som fekk formell arkitekt-utdanning. Han kom inn ved Trondhjems Tekniske Læreanstalt, arkitekt-linja, i 1893, og vart uteksaminert i 1898.

I 1900 fekk han eit studieopphald ved Technische Hochschule i Charlotten-burg. Fleire nordmenn studerte i lengre periodar i Tyskland eller England. Johan sitt opphald vart heller kortvarig, berre sju månader. Då måtte han reise heim for å ta over som bygningskonduktør ved Frimurerlosjens nybygg i Trondheim. Han var allereie ein etterspurd mann. Tida i Tyskland sette likevel spor, og gav han idear om den nye arkitekturen som han tok med seg heim.

Både Fødselsstiftelsen og bygardane frå det første tiåret som arkitekt vart lagt merke til i trønderbyen. Fasadane var dekorerte av huggenstein som gav sjåarane ei kjensle av at bygningane nærast skaut opp frå grunnfjellet. Her var fantasifulle vindusinnrammingar og mjuke bølgjande linjer. I fleire tilfelle teikna han også interiøra, etter ein tanke om at alt skulle henge saman i ein vakker heilskap.

Ungdomshuset Fredheim stod ferdig i 1909. Det staselege bygget er mykje ombygd, men gjer framleis jobben som fleirbrukshus.

Han teikna også hus i Ulsteinvik. Sjølv om han flytta til Trondheim allereie i 20 – åra, heldt han kontakten med heimbygda og familien. Dette er truleg også årsaka til at han fekk
oppdrag her. Det første oppdraget var ungdomshuset Fredheim, som stod ferdig i 1909.

Dei andre husa er teikna på 20 – og 30 – talet: Vonheim på Flø i 1921, gravkapellet på Osnes i 1924 og bustadhuset til Martin og Inga Ulstein i 1926. Martin var son til Johann si søster Dina. Han fekk også arbeidet med å teikne ombygginga av Bedehuset i Ulsteinvik i 1937. Det var nok bror til Johan, Martinus Laurits Osnes, formann i Indremisjonen, som skaffa han oppdraget.

Det er mogeleg at det også finst / har funnest fleire hus teikna av han, men artikkelforfattaren har ikkje lykkast i å finne dokumentasjon på dette.

Fredheim er framleis eit staseleg bygg, men har mista mykje i seinare ombyggingar. Vi må studere gamle foto for å få inntrykk av det bygget Osnes teikna. I følgje oppdragsgjevar, som var Ulstein Kristelege Ung-domsforeining, skulle huset romme både samfunnshus, bedehus og skule.

Dei høge rundboga vindauga mot sjøen og kyrkja skapte dialog mellom aktiviteten inne på Fredheim og kyrkja på andre sida av vegen. Slike romanske rundbogevindauge gav assosiasjonar til dei første kyrkjene her i landet, noko som var viktig i eit tid då nasjonen skulle byggast.

Fredheim romma ikkje berre religiøs aktivitet. Den symmetriske fasaden som vender mot kyrkja møter sitt asymmetriske motstykke på sjøsida. Her er fasaden broten opp i fleire bygningsvolum – og vindusopningar. Mest karakteristisk er dei to luftige glasverandaene med elegante jugendbogar og vertikale sprosseelement. Lengst til høgre, i ein kryssande bygningskropp, er det derimot sett inn store krysspostvindauge.
Osnes brukte vindusinndelinga og dei ulike bygningsvoluma til å fortelje om huset sine mange funksjonar. Dette kan også vere årsak til at huset faktisk også har blitt brukt til så mykje; idrettslaget Hødd, musikk-laget Ulf, Røde Kors, Bank, Heste-assuransen.

Det er å ta hardt i å kalle dette ein jugendstilbygning, men trekka finn vi. Forholdet mellom fasade og funksjon, den asymmetriske bygnings-kroppen og det halvvalma taket vitnar om at Osnes har ønska å skape ein organisk arkitektur. I dag er sjøsida ombygd og lukka, og dermed er dessverre mykje av bygget sine estetiske kvalitetar borte.

Johan var elles lite aktiv på desse kantar på begynnelsen av 1900 – talet. Unntaka er truleg nettopp Fredheim i Ulsteinvik og to bygningar etter bybrannen i Ålesund i 1904. Den eine, Grand Hotell i Kongens gate, vart ikkje bygd. Eit murhus i Øvre Strandgate vart bygd, men rive i 1976.

Johan hadde truleg nok å gjere i Trondheim. Ein skulle også tru at han hadde visse forpliktelsar på heimebane. I 1903 gifta han seg med Karen Jensine Haugan (f.1871), og dei fekk fem døtre; Asgerd (03), Lidveig (04), Karin(06), Jørga (09) og Dagrun (10).

Det vart bygd mange fine trehus i Ulsteinvik på begynnelsen av 1900 – talet. Dei fleste vart teikna og bygde av lokale byggmeistrar. Kommunikasjonane vart betre, mange hadde vore ute og reist, og dei fleste hadde sett byen som reiste seg frå oska i Ålesund. Ein hypotese kunne vere at bygdene rundt Ålesund også fekk eit strøk av ”den nye stil”. Det kan vere. Men eit blikk på arkitekturen i
Ulsteinvik tyder på at jugendstil-trekka ikkje vart vesentleg introduserte før på 20 – talet. Då vart det bygd ei rekke byggmeisterhus – sveitserhus med ulike innslag av jugend. Dette var flotte, store og kneisande trehus som må ha skilt seg markant ut frå dei eldre lemstovene.

Arkitektane, inkludert Johan Osnes, hasta vidare mot nye trendy stilretningar. Dette forklarer kvifor huset til Martin og Inga Ulstein frå 1926 må ha vekt oppsikt. Huset har vore ombygd fleire gonger, både innvendig og utvendig, men i 1996 valde dåverande eigar, Svein Idar Ulstein, å føre fasaden tilbake til det opphavlege.

Bustadhuset er nyklassisistisk. Klassisismen kopierte arkitekturen i det antikke Hellas og Roma, var populær på 1700 – talet og fekk ny popularitet og drakt like etter 1. verdskrig. Det er særleg verdt å legge merke til fasaden mot sjøen. Ulsteinhuset har fem høge småruta vindauge der dei tre midterste dannar tyngdepunkt. Dei er flankerte av fire glatte doriske søyler, og dei har vindusomramming med trekantgavl og kvadratiske dekorelement. Gavlen med same type dekor er som ein klassisk arkitrav med frisefelt.

Hinta til templa på Akropolis var ikkje valde berre av estetiske omsyn, men også med eit ønske om ”å låne” litt kulturell kapital. Bankbygningar, teater og opera ikledde seg ofte ein slik arkitektur.

Det er vanskeleg å vite i kva grad Martin og Inga var med på prosessen når huset skulle teiknast. På den tida var Osnes ein godt etablert arkitekt med mange monumentalbygg på samvitet. Det er sannsynleg at bygg-herrane visste kva dei gjekk til, og at dei ønskte noko ekstraordinært. På 20 – talet teikna Osnes mange trevillaer, og mange fekk denne typen ny-klassisistiske utforming og dekor. På eitt punkt skil Ulsteinvillaen seg ut – det liggande panelet. Det liggande panelet er typisk for Sunnmøre. Alle husa Osnes teikna i Trøndelag på denne tida hadde ståande panel. Her har Osnes tilpassa seg byggeskikken på Sunnmøre, eller kanskje Ulsteinfamilien sine ønsker.

Også samlingshuset på Vonheim, bygd i 1921, har nyklassisistiske trekk. Bygget er enkelt, men i inngangspartiet kan ein glede seg over dei fine klassiske søylene dekorerte med blomsterrankar. Desse blomane er sannsynlegvis den einaste fasade-dekoren som står att i Ulsteinvik, av Johan Osnes – dekorens meister. Det er noko poetisk over det vesle ”temp-let” ute i naturen på Flø.

Det er ikkje så altfor mykje vi som ikkje kjende han veit om mennesket Johan Osnes. I nekrologen etter han stod det: ”Osnes var en stillfarende mann som ikke ruvet i bybildet. Det overlot han til de bygninger han reiste”. Han var eit mildt, snilt og optimistisk menneske, og han hadde omsorg for både familien i Trondheim og i Ulsteinvik.

Ved teiknebordet var han likevel svært arbeidssom og dristig. Han likte å eksperimentere, samstundes som at han var svært nøyaktig. I følge dottera hans Dagrun kunne han ikkje tole at noko vart sjuskete utført.

Historia om Johan Osnes er på mange måtar eit glimt inn i framveksten av det nye Norge. Det er historia om ein gut frå landet som får utdanning og slik er med på å bryte opp det gamle standssamfunnet. Det er også historia om ein arkitektur som den dag i dag gir oss forteljingar om menneska som bygde det nye landet.

Johan Osnes, Dekorens mester i Trond-hjemsarkitekturen, Hovedfagsoppgave i kunsthistorie 1987, Astri Aasen. Universitetet i Bergen.

Bygdebok for Hareid og Ulstein, Band III

Skrift: Opptegnelser om familia ved Odd Magnus Osnes

Levd Liv 2009: Fredheim 100 år av Oskar V. Sundgot, Spor forlag

Smaksskiftninger i trøndersk arkitektur fra 1780 til 1910, Ingrid Pedersen, Tapir forlag, N.T.H. Trondh. 1956

Avisutklipp SMP, 24.08.1996

Den norske byggeskikken, hus og bolig på landsbygda fra middelalder til vår egen tid, Arne Lie Christensen, Pax forlag 1995

Hus i Bergen, Særpreg i arkitekturen Indahl, ved Torvanger, Hofstad og Valand Stange

Grunnskulen i Ulstein gjennom 250 år, Kristen Ulstein, 1990

Ulstein i hundre – utgitt av Ulstein kommune

Munnlege kjelder: Svein Idar Ulstein

Digitale kjelder:
www.digitalarkivet.no