Borghild Hatlemark

Borghild var heile sitt liv interessert i hagearbeid, og etter kvart vart denne tomta omgjort til ein vakker hage full av m.a. frukttre og blomar.

Peter heldt fram arbeidet sitt som bygningsmann, og Borghild fekk stilling som distriktsjordmor. Dette var eit krevjande yrke med stort ansvar då det denne tida ikkje var snakk om sjukehus eller fødestover. Alle fødde heime, og jordmora var ein viktig garanti for at det kunne gå bra. Dei hadde elles ikkje så mykje utstyr å hjelpe seg med heller, jordmødrene på denne tida, den viktigaste reiskapen deira var hendene. Ved særs vanskelege fødslar måtte dei tilkalle doktor, men det var slett ikkje alltid at han hadde høve til å kome. Alltid når ei jordmor vart utkalla til teneste hadde ho med seg ein koffert, og denne jordmorkofferten var meir som ein institusjon å rekne. Det var enno ikkje vanleg med helse- og seksualopplysning, og mor mi fortel at ho i storparten av oppveksten sin trudde at når jordmora reiste til ein fødsel, hadde ho med seg barnet i kofferten.

I tillegg til det arbeidet som var direkte retta mot svangerskap og fødsel, fungerte jordmødrene lenge også som ei slags helsesøster. Til dømes var det dei som sette koppevaksine. Borghild brukte å reise rundt til dei ulike bedehusa i kommunen, og så møtte mødrene opp der for at borna deira skulle verte vaksinerte. Og når ungdomane skulle gå for presten brukte dei å kome til jordmora, og så skreiv ho ut koppevaksinasjonsattest for dei. I ei tid utan folkeregister, var det ikkje uvanleg at denne også fungerte som fødselsattest for mange.

Som jordmor risikerte ein å verte kalla ut til alle døgnets tider, og både helg og yrke. Sjølv om Ulstein kommune då som no var eit forholdsvis lite og overkomeleg område å reise i, så vart det mange strevsame turar i all slags ver og til alle årstider, for å hjelpe fødande kvinner.

Motoriserte transportmiddel fanst ikkje tilgjengeleg, så alternativa var å gå til fots, eller å verte frakta med hest og kjerre eller med båt, ofte av den vordande faren.

Vi barnebarna fekk seinare høyre mange forteljingar frå desse jordmorturane, som då ho ein gong vinters dag i tjukk snøføyke vart henta til Fjelle i «forretning», som dei kalla det. Brøytte vegar fanst ikkje, og snøen låg i høge skavlar slik at det var uråd å sjå kvar vegen gjekk. Men hesten hadde gått der mange gangar før, så han visste kvar han skulle gå, og slik kom dei seg trygt både fram og tilbake.

I løpet av dei tolv første åra i Ulstein fødde ho sjølv i tillegg sju barn til. Mykje av arbeidet gjorde ho altså med småbarn heime, og medan ho sjølv var gravid. Seinhaustes 1920, då ho var høggravid med Randi, første jenta si, vart ho henta til ei fødande kvinne på Hatløya. Det var full storm, og dei måtte sjølvsagt i båt. Men mennene løfta henne både om bord i båten og på land att, og sjølv om det vart ein frisk segltur, gjekk alt vel denne gongen også, både med dei reisande og med mor og barn.

Desse åra hadde Peter vore frisk og i fullt arbeid, men i 1927 braut tuberkulosen hans ut på nytt. Innimellom var han så pass at han greidde å bygge eit og anna huset, men stort sett var han no helselaus. Han hadde fleire opphald på Reknes sanatorium i Molde og på Haukåsen i Ørskog. Seinare heldt han til på sjukeheimen på Eggesbønes, der han døydde veslejulaftan i 1940, 62 år gammal.

I 1928 vart også treåringen Olav sjuk. Han fekk tuberkulose i ryggen, måtte ligge i ei slags gipsseng som var forma etter ryggen hans, og vart etter kvart innlagd på sjukehus i Stavern i Vestfold. Borghild fekk låne ei kleskorg til å frakte guten i, og så reiste ho med han åleine heile den lange vegen, først med båt til Åndalsnes, og så vidare med tog til Oslo. Ho fortalde at guten hadde det så vondt at ho måtte halde han på fanget nesten heile turen. Dessutan var ho frykteleg trøytt, ho kom direkte frå jobb, og hadde vakt over ei fødande kvinne heile natta i førevegen. Då dei kom til Oslo, fekk ho ein mann til å hjelpe seg med å bere korga med guten i, til Vestbana, før ferda gjekk vidare sørover med eit nytt tog derifrå.

Olav vart liggande på kysthospitalet i Stavern og i Larvik i sju år, og berre ein gong i løpet av denne tida hadde Borghild råd til å reise og besøke han. Då måtte ho i tillegg låne reisepengar av doktoren og av ei kvinne i grannelaget. Og når ho så kom heim fortalde ho til dei andre barna sine i detalj alt den vesle broren hadde gjort og sagt, slik at mor mi framleis, den dag i dag, kan hugse store deler av det.

På denne tida fanst det ikkje noko trygdesystem å få hjelp frå. Dei hadde etterkvart ein stor barneflokk å førsørge, og sidan Peter var ufør og nesten utan inntekt i mange år, rakk den vesle jordmorlønna ikkje så langt. Men Borghild var van med å klare seg med lite, og etter kvart som dei eldste gutane fekk seg arbeid og byrja å tene pengar, hjelpte dei til økonomisk så godt dei kunne.

Og det kom godt med, for dei vanskelege tidene var langt frå over. I 1933 fekk ytterlegare to av sønene tuberkulose, Kåre på 16 og Per på 14 år. Per låg lenge på Reknes i Molde, han kom seg nokolunde til att, men vart aldri heilt frisk. Mange hugsar han sikkert som bonde på Kvalneset, forsikringsmann og ihuga Hødd­patriot. Kåre døydde etter snart tre års sjukdom, i 1936, og fem år etter døydde også Olav.

Borghild må ha vore utruleg sterk som heldt ut all denne motgangen, og i tillegg greidde ho arbeidet sitt som jordmor til ho vart pensjonist i 1956, 70 år gammal. Då hadde ho teke imot nærare 2000 nye ulsteinborgarar. Ho var ei usedvanleg kvinne, vart det sagt, og endå så mykje ho hadde å stri med, tok ho del i mykje sosialt arbeid i bygda. Mellom anna var ho ein trufast medlem av husmorlaget, og ho var aktivt med i ei misjonsforeining heilt til det siste.

Ei ny ulukke råka familien i 1960. Odd arbeidde som bygningsmann, og heldt då på med å sette opp eit hus på Saunes. Han brukte å sykle til arbeid, og ein morgon med stygt ver og dårleg sikt vart han påkøyrd av ein bil, og døydde kort etter. Dette var eit nytt hardt slag for mora som no miste fjerde sonen sin, og for kona Agathe og dei to små barna han etterlet seg.

I lang tid var distriktslækjaren og jordmora dei einaste helsearbeidarane i Ulstein, og dyktig som ho var, fekk Borghild oppgåver av mange slag. Doktor Sellevoll, som var åleine doktor på øya, verdsette henne høgt, og brukte henne m.a. til å vaksinere alle i heile kommunen mot difteri, som på denne tida var ein utbreidd og svært farleg sjukdom. Ja, det kom endå til båtlastar med folk frå Herøy for å verte vaksinerte, fordi doktoren der ikkje rakk over alle.

Då doktor Sellevoll slutta i arbeidet sitt og skulle reise frå bygda, heldt kommunen avskjedsselskap for han. Mykje fint folk var inviterte, men ikkje Borghild, endå så mykje dei to hadde samarbeidd. Dette syntest nok doktoren var for gale, så han baud like godt inn til eit eige selskap der jordmora var heidersgjest.

Borghild hadde heile livet eit levande samfunnsengasjement, og ho hadde mange og vide interesser. Ho fortalde sjølv at ho heile livet hadde prøvd å leve etter mottoet frå Ivar Aasen:

«Eg tykkjer støtt at det høver best å hjelpe den som det trenger mest».

I første halvdel av 1900-talet var mange såkalla splintar på reisefot gjennom bygdene våre.

Dei fekk oftast sove i løer eller uthus, og av og til i kjellarar, og mange var svært skeptiske og til dels redde for splintane, for det følgde gjerne ufred og slåsting med dei. Hos Borghild låg dei ofte på kjøkenet, på loftet og i vedahuset, medan dei venta på «Nordfjord», ein båt som gjekk mellom Ålesund og Bergen, og som var i Ulsteinvik midt på natta.

Eit av dei første åra som jordmor tok ho imot eit barn for ei fødande splintekone. Då barnet skulle døypast, var det ingen i bygda som ville vere fadrar. Men Borghild sa at det skulle ho gjerne vere, og dermed kunne barnet verte døypt før følgjet reiste vidare.

Då Kåre gjekk for presten og skulle konfirmerast først på 1930-talet, tok presten inn alle enkeltvis til samtale, og avgjorde at han ikkje ville konfirmere Kåre og ein del andre av gutane. Dette var nærast skandale på den tida, og førte til mykje oppstyr i bygda. Nokre heldt med presten og nokre med dei unge gutane, og mange skreiv i lokalavisa om denne saka.

Også Borghild engasjerte seg, ho hadde innlegg i Vikebladet, og presten oppsøkte henne heime for å snakke om det som hende. Etter kvart endra han meining, slik at på konfirmasjonsdagen var alle konfirmantane velkomne til kyrkja – bortsett frå Kåre. Men Borghild laga festmiddag heime, og heile familien hadde selskap for den gråtkvalte guten.

Då gudstenesta skulle til å byrje angra tydelegvis presten seg. Han bad i alle fall klokkaren om å gå og hente ungguten som då stod heime ved loftsvintlauget og høyrde på kyrkjeklokkene, men klokkaren meinte at han ikkje kunne gå frå gudstenesta, og dermed vart ikkje Kåre konfirmert i Ulsteinkyrkja.

Men det synte seg at alt håp om konfirmasjon likevel ikkje var ute. Farbror til Kåre, Olav Hatlemark, som budde i Ålesund og var redaksjonssekretær i Sunnmørsposten, syntest det heile var for gale. Han tok kontakt med presten der og fortalde han kva som hadde skjedd, og så fekk Kåre reise til byen og verte konfirmert saman med konfirmantane i Ålesund kyrkje.

Til soga høyrer også at då Kåre nokre få år seinare låg på det siste, fekk han vitjing, først av prestefrua og så av presten, og slik fekk dei snakka ut om denne saka før han døydde.

Mange år seinare, då Jakobina Hatlemark på slutten av 1960-talet fekk slag og vart sengeliggande på sine gamle dagar, var det sjølvsagt for Borghild å stille opp. Den første tida gjekk den då over 80 år gamle kvinna ofte dei fire kilometrane inn til Kvalneset for å stelle og vake over den sjuke svigerinna si. Og på slutten, då tante Bina var flytta ut på kvileheimen i Ulsteinvik, sat Borghild der mange netter og vakte over henne til ho døydde. Nokre få år tidlegare hadde ho gjort det same då Marie Hatlemark, ei anna svigerinne, fekk giktfeber.

Heilt til ho var 91 år gammal budde Borghild i huset ved Vikelva og stelte seg sjølv. Ho var svært interessert i blomster, og det vart sagt om henne at ho fekk alt til å gro. Tidlegare i livet kosa ho seg ofte og gjerne med å arbeide i hagen, men etter kvart måtte ho nøye seg med stoveplantene, og dei fekk svært godt stell. Dei fem siste åra av livet sitt heldt ho til hos dottera Randi i Holsekerdalen, og trass i alderen var ho åndsfrisk og samfunnsinteressert heilt til det siste.

Borghild var ei av dei første kvinnene som vart valt som vararepresentant til Ulstein kommunestyre. Ho sa sjølv at ho aldri hadde vore medlem i noko politisk parti, men ho var svært politisk interessert, var med i Kristne Arbeideres Forbund, og stemte Arbeidarpartiet heile sitt liv.

Eg hugsar godt frå hausten 1981, vel eit år før ho døydde. Det nærma seg stortingsval, og 95 år gamle Borghild følgde nøye med i aviser, radio og fjernsyn, svært oppteken av kven som kom til å få regjeringsmakta dei komande fire åra. Eigentleg hadde ho tenkt at valet fire år tidlegare skulle vere det siste stortingsvalet ho var med på, men den beslutninga
vart endra.

Ho var ikkje så lett til beins lenger, så eg køyrde henne til rådhuset, der to menn frå valnemnda kom ned til bilen med stemmesetlar og valurne, slik at ho fekk gjere borgarplikta si. For henne var det utenkjeleg å la vere å stemme!

Som før nemnt var Borghild i arbeid som jordmor heilt til ho fylte 70 år. På 70-årsdagen gav Ulstein kommune henne ein minnepokal i sølv som takk for innsatsen, og året etter fekk ho Kongens fortenestemedalje etter forslag frå Bondekvinnelaget.

I 1973 vart Borghild intervjua av Sunnmøre Arbeideravis, i samband med at ho var føreslegen til å skulle få ei av SA sine julegleder. Eg siterer: «Etter å ha møtt denne Borghild, etternamnet lyder Hatlemark og er kjend for ein kvar i Ulstein over 20 år, fann vi meir enn ein god grunn til å gje ho ei juleglede. Kjenningar kan fortelje at ho aldri seier nei til å sitje barnevakt eller gje ei hjelpande hand når det trengst. Og godt orientert er ho og – vi diskuterte politikk og energikrise og vart så hjartans samde. Nemnde vi alderen? 87 år!»

Og som avslutning, etter at ho hadde kome med nokre tankar rundt at enkelte av Arbeidarpartiet sine veljarar hadde gått over til Sosialistisk Valforbund: «Men tida får døme – ikkje eg. Det kan vere at det er eg som er fastgrodd! seier Borghild Hatlemark – ein av dei sprekaste og mest livsfriske 87-åringane vi har møtt.»

Då hadde ho alt hatt kreft fleire gangar. Men klage ville ho ikkje, for det var mange som var dårlegare enn henne! Som 94-åring fekk ho også operert inn pacemakar, som ein av dei eldste i verda på den tida, og den fungerte godt heilt til ho døydde av slag i oktober 1982, vel 96 år gammal.

Til gravferda hennar kom det ei helsing som eg trur mange kunne seie seg samde i: «Eit tuntre har falle. Eit av dei største». Borghild ruva ikkje mykje fysisk, ho var tvert imot lita og spedbygd, men gjennom heile sitt vaksne liv gjorde ho like fullt ein innsats for ulsteinsamfunnet som det står respekt av.