Spjutøya

Eg vart ikkje fødd på øya, men flytta dit då eg var ca. 2 år (1955). Her vaks eg opp saman med mor mi, Johanne, bestemor, Jenny Signy Louise (1895-1983) og bestefar Alf Konrad Spjutøy (1893-1976), heilt til vi flytta til fastlandet i 1968.

Som barn var eg svært nær knytt til mine besteforeldre og særleg til bestefar og fylgjeleg vil nok denne framstillinga vere prega av det.

Bestefar og eg var absolutt «knoll og tott» og mykje av det eg har tileigna meg av «gagn» og «ugagn» må eg nok tilskrive han. Han var streng og bestemt, men samtidig raus.

Han var eit «oppkome» av historier frå så vel nær som fjern fortid, noko som eg sette umåteleg stor pris på. Det kjekkaste eg visste var når bestefar fortalte frå «gamle dagar». Og han fortalte gjerne og ofte, særleg om dei som levde og budde på øya tidlegare, kva dei gjorde, korleis dei var – kort og godt om livet på øya i «hine hårde dager».

Bestefar var den åttande i rekkja av 11 barn. To av syskjena hans døydde tidleg av barnesjukdomar, noko som ikkje var så uvanleg i den tida. Bestefar vart sjølv råka allereie som barn av den såkalla «engelsksjuka». Dette hemma veksten hans. Fylgjeleg vart bestefar ein heller stuttvoksen mann.

Men som han sa sjølv:

– De spelakkje nåka rolle. De e» haude som tel. Og de trur eg e» skrudd bra fast.

Det var tippoldeforeldra mine, Simon Sjurson Velle (1827-1907) og kona Gurine Tarberg (1825- 1915) som i 1856 kjøpte øya av Elias Rønneberg i Ålesund.

Simon kom eigentleg frå Ørsta medan Nille (bestefar kalla henne alltid det) kom frå Herøy. Desse flytta då til øya og tok gardsnamnet til etternamn slik tradisjonen tilsa.

Dei to fekk kun eit barn – Anna (1859-1949). Ho var mor til bestefar. Ho gifta seg med Karl Aurvåg (1856-1937) som óg kom frå Herøy og som då vart far til bestefar og blei slik min oldefar.

– Bestefar fortalte mange historier og anektdoter om mor si. Eg trur dama var ikkje så reint lite spesiell. Hennar «eigenrådigheit» var visst legendarisk og eg har blitt meg fortalt ho til tider kunne vere både uredd og tøff. Mellom anna hadde ho stort hønseri med hundre høner. Egga selde ho i Vik og i Ålesund.

Ein kan vel tenkje seg at det ikkje var like enkelt å kome seg til Ålesund då som no. Men ho var visst ikkje redd for å be om hjelp. Barna måtte ofte vere med på «eggtur» til Ålesund. Då ho vart eldre var det visst barnebarna som måtte trø til. Ho likte elles godt å reise og vere med der det skjedde.

– Ho tok seg tid til det ho ville, sa bestefar med eit underfundig smil. Det kan også føyast til at ho reiste heile vegen til Oslo for å ta ein augeoperasjon. Ho var svaksynt. Ein kan vel knapt tenkje seg korleis det arta seg. Oslo var då som no mykje større enn Ulsteinvik.

Kanskje måtte ho vere slik, aleine som ho som oftast var med mange barn og småbruket.
Ja, for mannen, Karl, var skipper med eigne skuter. Han sigla stort sett i fraktfart på Vestlands­kysten. Eg hugsar at bestefar fortalte om fylgjande båtar; «Håbet», sluppen «Ulf», «Sjøblomsten» og «Lydia».

Oldefar Karl bygde i si tid ei sjøbud på øya. Denne reiv bestefar ned og nytta ho som løe.

Å vekse opp på ei øy som barn var vel det ein med ei utslitt frase kan kalle spesielt, sjølv om eg ikkje tenkte på det slik den gongen. Det var livet mitt – trygt og godt – saman med mor og flotte besteforeldre.

Besteforeldra mine var begge pensjonistar då eg vaks opp, men likevel hugsar eg det som om dei var fullt yrkesaktive. Bestefar hadde vore fiskar i heile sitt liv, medan bestemor hadde drive «Heimen A/S» med seks barn og gamle svigerforeldre. Desse to hadde alltid noko å gjere, og dei gjorde alltid noko.

Årstidene var viktige, kan eg hugse. Vi førebudde oss til vinteren, våren, sommaren og hausten. Ulike årstider, ulikt arbeid og syslar.

Småbruket på øya var i full drift i min barndom med høner, griser, sauer, kyr og det kjekkaste av alt – hesten vår, Nora.

Rollefordelinga var tradisjonell med bestemor som tok seg av dyrestellet med mjølking og foring i tillegg til tradisjonelt «damearbeid» i heimen. Bestefar tok seg av alt som hadde med sjøen å gjere, båtar, naust, garn med meir i tillegg til vedlikehald av gard og grunn. Hans faste «nedslagsfelt» var vedahuset og naustet, begge med alleslags «dubbedittar» som ein måtte ha. Alt dette står der endå og eg ser han ofte for meg når eg ein sjeldan gong legg turen til vedahuset eller naustet.

Eg var i det heile mykje saman med bestefar min, ute og inne. Han lærte meg å lese og rekne med dertil høyrande kongerekke på rams og alle gangetabellane. Vi sette garn og liner og han lærte meg kompasset og å bøte garn. Våre beste samtalar hadde vi når vi var ute og heldt på med prosjekta våre.

Når veret var dårlig eller ingen hadde tid, var det han som henta og bringa meg til skulen. Som oftast var det robåten vi brukte. Men bles det litt friskt var det snekka som vart nytta. Det var sjølvsagt han som lærte meg å ro. Han lærte meg også å bli glad i sjøen samtidig som ein skulle ha respekt for elementa. Vermelding var viktig for bestefar. Det høyrde han kvar dag også etter han hadde flytta til fastlandet.

Våren og sommaren var dei kjekkaste årstidene.

Viktigaste vårhendet var alle sauene som vart frakta med snekka til Solaberget for så å verte sendt vidare på sommarbeite på Ulsteinfjella.

Dette var mildt sagt eit «styr». Sauene var ikkje så vane med båt og sjø, difor måtte dei bindast fast – i alle fall nokre av dei. Og det gjekk som oftast bra. Kyrne måtte også fraktast med båt frå tid til anna, enten det no var i såkalla nødvendig ærend – dette var før insemineringa si tid – eller den triste vegen til avliving og slakting. Det siste der var alltid like trist og særleg for eit barn som hadde eit nært forhold til alle dyra på garden. Eg kan hugse at alle saman hadde namn, jamvel hønene.

Om sommaren var det liv og røre på øya. Då kom alltid ei av tantene mine og hennar mann med alle sine barn på besøk for å hjelpe til med slåtten. Eg har ofte tenkt på dette «fenomenet» i ettertid. Onkelen min hadde full jobb til dagleg. Han dreiv ein møbelfabrikk. I sommarferien sin reiste han på Spjutøya for å hjelpe til med slåtten. Det var liksom ferie!

Men ferie var det nok så langt ifrå. Øya er stor, og det skulle slåast alle stadar. Vi var alle tidleg ute med stuttorv, langorv, rive, slåmaskin og hest. Vi barna måtte også henge med. Eg hugsar at vi måtte plukke høymoler. Desse var ikkje bra og skulle ikkje tørkast til for. Vi fekk 25 øre pr. stk. av bestefar, kan eg hugse.

Presis klokka 12 kvar dag var det middag med påfylgjande middagskvild. Denne timen nytta vi barna til bading, fisking, til å gå i fjøra og samle rekande husgeråd.

Kl. 14 – presis – var det ettermiddagskaffi for dei vaksne med vannkringler med brunost. Så var det ut på slåtteteigen igjen.

Men før vi kom så langt måtte vi barna ofte drage slipesteinen for bestefar. Eg ser han ennå for meg med brillene på nasen, ruta skjorte med alle knappane attknepte uansett temperatur.

Han hadde dongeribukse med store lappar – ei av dei buksene som bestemor hadde lagt ned forbud mot om å «gå av garden i». Sommarkolleksjonen hadde ei tilsvarande jakke med like mange lappar. Det skulle sparast. Og det som framleis kunne brukast skulle nyttast fullt ut. Nøysemd var ei dyd.

Det kjekkaste vi borna visste var å køyre hest med bestefar. Noko av graset vart hesja og tørka ute, medan noko var køyrd til siloen. På seinsommaren når tørrgraset var kome i hus, hadde vi borna mykje moro med å hoppe i høy på låven.

Men sommaren gjekk sin gang, så var det haust med safting, sylting, potetopptak og slakting av sauer som då hadde vorte sanka ned frå fjellet.

Vinteren var den rolege tida på øya sjølv om det alltid var noko på gang. Bestefar dreiv gjerne med litt småfiske av ulikt slag, og eg var gjerne med. Bestemor laga gjerne fiskemat som vi hadde i hushaldet. Eg kjenner endå smaken av fiskekakene og fiskebollane. Dei smakte faktisk det dei skulle smake: nemlig fisk!

Vi var forresten ganske så sjølvhjelpte både med kjøtt, fisk, poteter, grønnsaker, mjølk og egg. Det var ikkje dei store «fancy» middagane, men du verda så godt det smakte, og så ekte det var! Dette var lenge før kolestrolen sin tidsalder, så det gjekk mykje på H-Mjølk frå brønnen, godt smør og rikeleg med sukker i saft og sylte.

Apropos brønnen: kjøleskap fanst ikkje, fylgjeleg vart mjølka silt ned i store spann som så vart fira ned i ein brønn til kjøling. Kvar morgon vart mjølkespannene transporterte til fastlandet og til mjølkebilen, som tok henne vidare til meieriet.

Alt gjekk med båt, noko som i dag høyrest strevsomt ut. Det var det truleg også, men når sant skal seiast tenkte eg ikkje så mykje på det når eg som barn sette meg ved årane og skulle hente eller bringe mine venninner tilbake til og frå Hellestøa. Eg likte nok ikkje så godt styggeveret og vinterstormane, men likevel – det var ein vane det også. Når veret ikkje tillet at vi reiste ut på sjøen vart vi heime. Det vart sjeldan noko stress av det. Slik var det. Vi var prisgitt ver og vind.

– Det løyer alltid, sa bestefar. Dette med båt kunne også vere svært så hyggeleg. Bestefar hadde ein bror – onkel Karl – som bodde på Saunes. Han var gammal sjømann og likte godt å segle. Det gjorde han gjerne året rundt. Når veret var lagleg, kom han ofte seglande over Lyngnesvika. Dette var alltid like hyggjeleg. Han hadde ein standarpresang til meg: fem kroner og appelsiner.

Det er sikkert mykje som kunne forteljast om livet på Spjutøya, men eg vonar i alle fall at eg med disse sidene har gitt eit lite innblikk i kvardagen vår. Det var ei flott tid, men alt har som kjent si tid. Ei framtid på øya ville nok ha vorte litt vanskeleg. Vi flytta og pakka i 1968 og så vart det permanent landlege.