Mine tidlege år: krigstid

Eg vart sett opp til munnleg eksamen i kjemi klokka 07.00 om morgonen den 9. april 1940. Eg møtte presis, men på radioen høyrde me at tysk invasjon var på gong. Det flaug tyske fly over oss, og eit fly stupte og slapp ei bombe berre eit par kvartal frå Akershus. Eksamen vart naturlegvis avlyst. Litt seinare gav kommandanten oss ordre om å fare heim og skifte til feltuniform. I mellomtida vart eit par maskingevær sett opp på taket, som me skaut med mot tyske fly om dei kom nær nok. Klokka 15.00 var det tyskarar i heile Oslo.

Polen vart invadert i september 1939, men den norske regjeringa var innstilt på å vere nøytral i ein ny konflikt, slik ein hadde vore i fyrste verdskrigen. Vidare rekna ein med at landet ville verte forsvara av den britiske marinen. Våre militære styrkar var gjort klare til å verne grensa og brot av nøytraliteten, men dei var ikkje klare for ein invasjon, noko som eg snart fekk oppleve. Halvparten av hæren var dessutan stasjonert i nord som fylgje av Vinterkrigen i Finland.

På skulen vart eit par lastebilar lasta med maskingevær, eit par haubitsar og ammunisjon. Me var omlag 70 mann i bussar, og køyrde ut i gata medan lastebilane fylgde etter. På Oslo Austbanestasjon hadde tyskarane sett opp ei rekkje med mitraljøser som stoppa all trafikk. Me visste at tyskarane avhøyrde folk på gata akkurat då, og fekk beskjed om å ta av oss huene og opne den øvste knappen på jakkene for å sjå ut som turistar og kunne køyre gjennom den blokkerte gata. Hovudvegane ut av byen var og blokkerte, slik at me brukte sidevegar for å forlate byen.

Eg var nervøs i det me køyrde ut av byen. Tyske fly flaug over oss. Eg tenkte at lastebilane våre kom til å verte bomba, men sjølv om flya kom nær, vart me ikkje trefte. Heldigvis var sjåføren godt kjend med vegane i området.

Me køyrde heile kvelden og inn i natta til me nådde Elverum. Me visste at Kongen var på veg dit, og kunne høyre skyting. Hovudvegen til Elverum var blokkert, men me kom likevel fram og stogga ved brakkene seint om natta. Den legendariske General Otto Ruge møtte oss klar med våpen og bajonett. Då visste me ikkje at han kom til å verte forfremma til hærens kommandant. Han fortalde at fienden berre var nokre kilometer unna. Ruge var ein modig og intelligent mann. Han var glad for å sjå at me var eit kull med kadettar.

General Ruge venta eit nytt åtak, og sende oss til ein stad kalla Midtskogen1, mellom Hamar og Elverum. Me fekk ordre om å gå i posisjon med ein gong langs begge sidene av vegen framfor barrikaden. Ein halv time seinare hadde me alle våre eigne våpen. General Ruge sa roleg og med eit smil: «Hugs no gutar, de er sjefens siste reservar». Då vart me klare over at me var den siste forsvarslina. Tyskarane kom frå Oslo i fleire køyrety, men dei norske troppane klarte å halde dei tilbake1.

Den 10. april kom det ei gruppe med tyskarar til Midtskogen. Me heldt dei tilbake med vegblokkeringar. Den tyske sendemannen i Oslo, Dr Curt Bräuer, kom og spurde oss om løyve til å få møte Kongen. Me slapp han gjennom, sidan han var diplomat. Han spurde meg på tysk: «Kvifor ser De så sint ut?» Me hadde korkje utstyr eller mat og mangla svevn, og ikkje var me barberte heller. Me hadde ikkje teppe eller ytterjakke, og det var kaldt og mykje snø på vegen. Tyskarane ville at Quisling skulle verte utnemnd til statsminister, men Kongen og regjeringa avviste dei tyske krava. Ruge vart forfremma til kommanderande general, sidan hans opposisjon mot Tyskland var godt kjent. Han var tru mot haldninga si om at me måtte kjempe for landet uansett motstand. Kongen var i Elverum og Rena i eit par dagar før han drog til Molde, vidare med båt til Nord-Noreg saman med mykje av gullet frå Noregs Bank.

Om natta den 10. april 1940 brann eit hus ned ved sidan av vegen der me var stasjonerte, og me høyrde haubits-skot. Nokre av oss hadde teke til å forflytte oss langs hovudvegen framfor barrikadane; der fann me blod, ei offisershue og nokre handgranatar. Då me ved daggry starta å gå langs hovudvegen, kom det ein buss som tok oss med til Minnesund. Me fylgde vegen fram til Minnesundbrua, der me trekte oss tilbake til ein gard kalla Strandlykkja, som låg nord for Minnesund. Eg hadde ei flott gullklokke som eg hadde fått i konfirmasjonsgåve frå bror min, Magnus. Redd for at eg skulle misse henne i kamp, spurde eg bonden der om han kunne passe på henne til eg kom tilbake. Det sa han ja til.

Den 10. april blokkerte me vegen og jarnbanelina som låg berre 30 meter frå gardshuset. Vegen og jarnbana var blokkerte med fleire tunge lastebilar som var fylte med sand. Det var sett opp postar langs vegen ned til Minnesundbrua. Me hadde korkje soveposar eller mat, utanom brødet me hadde med frå Oslo. Temperaturen var under frysepunktet, og det var uråd å sove i dei timane ein ikkje hadde vaktteneste. Eg heldt vakt to gongar den natta og kunne høyre fleire eksplosjonar. Eg klarte å halde meg nokolunde varm ved å lene meg inn til artilleri som nyss hadde vorte fyrt av og framleis var varmt. Nokon kom så og fortalde at alle bruene i området var øydelagde.

Me observerte at det var stor trafikk på den vestlege sida av Mjøsa. Kapteinen sende meg og Aleksander Hagen for å patruljere kva som hende med all trafikken på den andre sida. Det var snø og is på bakken, og me kunne bruke ein sparkstøtting til å kome oss over innsjøen. Vegen på den andre sida var fleire hundre meter frå vatnet, og snøen var djup. Etter ei stund kom me fram til vegen, og der såg me ein mann som lyste etter noko under brua med eit blått lys. Me bestemte oss for å arrestere han. Dette gjorde me ved å gøyme oss i grøfta, ein på kvar side av vegen. På signal hoppa me på han og heldt bajonettane våre mot strupen på han. Han vart livredd og starta å snakke på tysk. Han prøvde å forklare at han ikkje hadde våpen, berre ein kniv. Me gjekk opp og ned langs vegen, og la merke til at det var fleire små bruer som han hadde undersøkt, men me såg ikkje fleire tyskarar. Me tok han med oss tilbake til leiren og overleverte han til kapteinen. Eg veit ikkje kva som hende med han.

Då me kom tilbake til Strandlykkja den kvelden, var bonden borte. Huset hadde brunne til grunnen.

Den 12. april 1940 marsjerte kadettane til Hamar. Den natta vart me plasserte i private heimar. Eg budde hos eit eldre par. Neste dag gav dei oss eit lite stykke brød og litt smør. Til gjengjeld gav me dei «gjeldsbrev», og dei var nøgde med det. Ei drosje køyrde seks av oss kadettane over isen på Mjøsa. Fjerdedivisjons intfanteri vart mobilisert i Brandbu, i nærleiken av Gjøvik. Der møtte eg fleire av venane mine frå Studenterhuset som hadde vore på skitur over Nordmarka, og som no rapporterte til militærteneste.

Den 13. april fekk eg ansvar for ein tropp på 38 menn frå Gjøvik- og Brandbu-området. Kvar mann hadde ei Krag-Jørgensen rifle og ammunisjon. Me hadde eit maskingevær som kunne fyre av fleire hundre skot i minuttet. Fyrste natta sov me i ei gammal løe i Røykenvik. Tyskarane vart haldne tilbake på Minnesund. Neste dag, den 14. april, sette me opp barrikadar over hovudvegen to km nord for Røykenvik. Der var det også eit 75 mm feltartilleri som hadde vorte sett opp 300 m frå barrikaden vår, med glimrande utsikt ned over heile hovudvegen. Me dekte begge sidene av hovudvegen omlag 150 m frå barrikaden. Det vart rapportert at fienden hadde rykt fram til der me hadde vore natta før (Røykenvik), og at dei var på veg nordover.

På eit punkt kom ein av venane mine på krigsskulen, kadett Bjørshol, bort til meg. Han var svært uroleg. Han hadde mista troppa si og skulle eigentleg ha ansvaret for 35-40 mann. Han fór forbi posisjonen vår og ned til der fienden var observert, men klarte ikkje å lokalisere dei. Han fann dei aldri att.

Mellom klokka åtte og ni om kvelden tok det til å mørkne. Me høyrde artilleriet til fienden, og det flaug ein granat over garden der vårt 75 mm artilleri var plassert. Me såg våpena og soldatane trekke ut frå gardsplassen der dei hadde halde til heile dagen, nordover langs hovudvegen. Me vart igjen åleine for å møte artilleriet, men infanteriet såg me ikkje noko til. Me opna ikkje eld før dei var heilt ved den stengde vegen. Det einaste me såg var ein gamal tanks på veg opp mot barrikaden, men so snudde han og drog vidare sørover langs hovudvegen. Den vesle stridsvogna stoppa, som for å sjå kva som var på gong, før ho snudde tilbake. Me hadde ikkje lyst til å verte overkøyrde, og heldigvis fekk me ordre om å trekke tilbake nordover.

Kvelden den 15. april marsjerte me nordover langs Randsfjorden heile natta. Me nådde Rødberg tidleg om morgonen, der me fekk litt suppe på ein skule. Kompanisjefen, kaptein Jahren, gav oss nervøst ordre om å trekke oss tilbake. Det gjekk rykte om at tyskarane skulle omringe oss, og at dei rykte fram på andre sida av vatnet fordi dei ville hindre oss i å kome lenger nord. Me var klar over fåren ved å agere på rykte, og bestemte oss for å ikkje gjere noko utan eksplisitt ordre frå ein offiser. Om natta rykte me fram med alle troppane fullt vernebudd.

Ved daggry den 17. april kom me til ein stad kalla Hornskleiva, der eit par kompani og ingeniørar hadde sprengt ut ein stor bit av fjellet over vegen, slik at vegen no var heilt blokkert. Mennene bak barrikaden på Hornskleiva venta på tyskarane. For å kome oss gjennom blokaden, måtte me synge ein populær norsk song, elles hadde dei trudd me var tyske.

Dette var ein glimrande blokade, og ein bra posisjon for å stogge fienden. Stridsvognene deira ville ha brukt fleire veker på å flytte steinane. Vegen var berre ei hylle i fjellet, og han var no blokkert av kampesteinar, medan nedsida av vegen gjekk rett ned i innsjøen. Frå steinane som blokkerte vegen var det minst 60 m rett opp, og fjellsida over blokaden var svært bratt. Troppa mi gjorde seg klar til å forsvare venstre flanke. Det var om lag 200 menn under min kommando, det største talet med menn eg hadde under meg til ei kvar tid. Der var tre tunge og åtte lette maskingevær. Kaptein Jahren hadde feltvåpenet sitt og hadde god utsikt over området og vegen der ein venta tyskarane ville kome. Posisjonen vår var godt kamuflert, og me hadde nedslagsfeltet vårt klart.

Me måtte ikkje vente lenge. Tyskarane kom med fire små stridsvogner fylgd av soldatar på sykkel og i lastebilar. Me let dei kome ganske nær, og dei såg ikkje den stengde vegen før dei kom rundt svingen. Me fekk ordre om å opne eld samstundes, og det gjorde me. Me kunne sjå kulene treffe vegen, steinar og sand for i vêret, og eit par av syklistane vart trefte. Vegen var tom på eit par sekund, men ingen kunne sjå kvar kulene kom i frå. Den fyrste stridsvogna var rett under vår posisjon, og me slengde nokre dynamittbuntar på den. Fleire tyskarar vart drepne. Me heldt fram med skytinga. Ei av dei tyske stridsvognene som var gøymd bak ein stor stein, skaut mot oss, men siktet var dårleg, og ingen vart treft. Hovudvegen var sikra og blokkert av alle steinane, men det var ein veg til, den gamle bygdevegen, der me venta at dei ville gå til åtak. Me fann ein stor stein med utsikt over den gamle vegen, og på toppen av steinen gav me dei mennene som var på patrulje kvar sin molotovcocktail. Dette var ikkje ein populær post, men eg tok min tur likeins som dei andre. Me venta at infanteriet skulle kome den vegen.

Randsfjorden er lang og smal, og frå posten vår kunne me sjå at fienden var i full sving på den andre sida. Rundt klokka fire om ettermiddagen tok dei til å skyte store haubitsgranatar mot oss. Den fyrste råka oss då me minst venta det. To av mannskapa våre vart trefte og døydde, og tre vart hardt skada. Dei skada trong augeblikkeleg hjelp. Det var sjølvsagt ikkje noko medisinsk personell tilgjengeleg, og ein av dei blødde i brystet og på armane og hadde ikkje noko kjensle i beina. Ein annan mann, Rudolf Jørgensen, vart og hardt skada. Den høgre sida av nakken og andletet hans var rive opp. Me kunne sjå både luftrøyret og matrøyret, og blodet spruta frå blodåra under kjeven og i nakken med kvart hjartebank. Nakken var splitta opp bak det høgre øyret, og han var bevisstlaus. Den einaste måten me kunne frakte han på, var ved å ta tak under armane og drage han gjennom snøen ned til den gamle bygdevegen der nokre av sanitetssoldatane var. Eg vart ikkje treft av haubitsen, men eg var likevel blodig frå skuldrane og ned.

Den gamle løytnanten og heile kompaniet hans var forsvunne då me kom tilbake til posisjonen vår. Mange av våre menn hadde også drege. Dei som var igjen, vart plasserte på dei mest strategiske postane. Me spurde kompanisjefen etter erstatningspersonell. Kadett Gausland kom medan me tok oss av dei skadde og lova å kome tilbake med meir mannskap. Etter ei lita stund kom kadett Otterstad med omlag 15 mann som tok til å patruljere venstre flanke for å sikre seg om at me ikkje vart omringa. Brått opna tyskarane eld og gav alt dei hadde: haubitsar, feltvåpen, maskingevær og gevær. Dei venta sikkert at me skulle ta halen mellom beina, men eg såg ikkje ein einaste norsk soldat som stakk av. Alle var der med våpena heva og klare for åtaket. Me såg ein mann kome ut av skogen på vår venstre flanke, og ein til som kom etter, før me opna eld og skaut han 30 meter framfor oss. Den andre kom seg inn i skogen igjen og prøvde sikkert å kome seg tilbake til dei andre. Den neste runda med skot kom frå haubitsar som var utanfor rekkevidde. Skota var svært kraftige, men dei råka bakkane som låg høgare oppe. Fleire tre vart felt i den intense skotvekslinga.

Igjen gjekk eg tilbake og spurde etter hjelp til å halde posisjonen vår. Kaptein Rødberg personleg gav meg ordre om å vende tilbake til resten av kompaniet i Hov-i-Land. I det me starta retretten, kom ein mann springande. Han var heilt frå seg og fortalde at han hadde sett eit maskingevær bak oss. Eg forklarte at slike historier ville skape panikk og uro, og at han ikkje måtte gjere noko slikt igjen. Retretten gjekk som planlagt, og det var openbert at det var meinininga at me skulle seinke, heller enn stogge, åtaket.

Mine og Otterstad sine troppar var dei siste som forlét Hornskleiva, som etter mi meining var ein av dei betre forsvarsposisjonane me hadde. Me hadde stogga tyskarane i to eller tre dagar. No var det mørkt og me gjekk heile vegen tilbake til der vegen delte seg. Me fekk sove på den lokale skulen, men etter ein time vart me tilkalla med beskjed om å telje troppane våre. To menn hadde døydd og to var skada, og me hadde fleire sakna.

Den 19. april la me ut mot Mustad Gard, på vegen til Gjøvik. Dei tyske troppane var på veg til Elverum. Mellom Hovland og Mustad Gård kom me over fleire plassar som var gode som defensive posisjonar, og me hadde lokalisert fleire hundre kilo med dynamitt og ein ekspert på dette. Me fann også nokre batteri som me brukte til å framstille eit tenningssystem til dynamitten. Me grov hol kvar tjuande meter i den steinharde asfalterte vegen, og la om lag 20 kg med dynamitt i kvart hol og kopla dynamitten saman. På eitt eller anna vis fekk me tak i 50 kg meir med dynamitt, som me plasserte under ei lita bru på enden av vegen me allereie hadde grave under.

Den natta snødde det mykje, og me køyrde over vegen i fleire timar med lastebilar slik at den nedgravne dynamitten skulle verte godt kamuflert. Det var ikkje hus i nærleiken, so ingen sov den natta. Den neste dagen brukte me på å betre forsvarsposisjonane våre. Mi tropp var plassert langs den strekninga av vegen som var undergraven, og Otterstad si tropp var nær ved enden av brua. Me venta i snøen heile dagen utan mat eller varme. Det hadde vore lett å legge merke til oss om det steig opp røyk. Til slutt kom tyskarane, seint på ettermiddagen. Dei marsjerte midt på vegen. Eg fylgde nøye med og talde dei.

Frontpatruljen var i nærleiken av den fyrste troppa som kom marsjerande. Eg såg fleire soldatar som halta, og ein som hadde armane bunde bak ryggen. Eg såg også at dei hadde ein norsk guide. Otterstad, som såg at dei kom, venta med å sprenge til han såg ei frontpatrulje gå under brua for å undersøke strukturen – då fyrte han av. Vegdekket fór høgare enn tretoppane, og det same gjorde brua. Det var signalet vårt om å opne eld og me heldt fram med å skyte til det mørkna. Til slutt var hestane dei hadde stole frå gardane i området dagen før, det einaste som var att. Stridsvognene og det tunge artilleriet vart og igjen på grunn av den blokkerte vegen.

Den natta var me igjen ute til skogs utan mat. Me var så langt inne i skogen at ingen ville finne oss. Me laga eit bål der me snakka om dagens hendingar. Til trass for korkje mat eller svevn, var me framleis i godt humør. Då det lysna, fann me vegen til Mustad Gård gjennom snøen. Det snødde litt kvar natt, og no var mesteparten av troppa på ski. Dette var ein føremon, for då kunne me gå utanom dei vanlege vegane. Nokre av soldatane var framifrå skilauparar.

Mustad Gård var ein historisk plass eigd av ein konservativ familie som var nære venar av Vidkun Quisling. Me kom fram den 20. april. Familien hadde reist vekk, og norske soldatar hadde okkupert det flott møblerte hovudhuset. Artilleri var posisjonert på kvart uthus. Mat var det fyrste me tenkte på, og me klarte å få tak i litt suppe og brød. Me fann plass i ein kjellar der me kunne ta ein lur etter fleire dagar utan svevn. Eg kasta jakka mi over andletet, og på ein blunk sovna eg på sementgolvet. Eit par timar seinare vart eg vekt av ein eksplosjon i nærleiken, og ein sliten kaptein gav oss ordre om å gå ut att.

Oppgåva vår var å verne bygningane frå nord, der ein trudde artilleriskota kom i frå.

Eg fekk med meg fire mann og eit maskingevær og fór omlag to kilometer oppover vegen i det me høyrde eksplosjonar og alle moglege slags skot bak oss. Me snudde, og fleire store brannar hadde starta bak oss. Me trefte fienden som gjekk til åtak mot og brende ned Mustad Gård, rett i sida. Men lenger kom me oss ikkje, so me snudde og gjekk tilbake til Mustad Gård. På vegen kom me over ein brennande skule som var full av skrikande personar. Me prøvde å hjelpe dei ut, men me klarte ikkje å redde alle. Nokre hundre meter unna stod også hovudhuset på Mustad Gård i brann. Det regna haubitspatronar, artilleriskot, maskingevær og geværskot. Det var eit pandemonium utan like: forvirring, skriking og fleire som vart drepne rett framfor auga våre. Nokre vart drepne i det dei sprang ut dørene på hovudhuset. Nokre lause hestar vart drepne og andre sprang rundt og skapte meir forvirring. Me trekte oss tilbake frå den brennande skulen og hovudhuset. Det var ikkje nokon organisert forsvarsstyrke.

Den vesle troppa vår var den siste som trekte seg tilbake inn i skogen for å omorganisere. Me klarte å kome oss saman med Otterstad og gruppa hans, men han var svært oppskaka og uforståeleg. Han fortalde meg at ein av mennene hans hadde vorte drepen medan han stod rett ved sida av han, og at ein haubits eksploderte og drap ein av mennene hans medan han sjølv stod igjen uskadd. Eg prøvde å roe han ned og fortalde at det same hadde skjedd meg to dagar tidlegare på Hornskleiva. Fleire av mennene våre hadde forsvunne.

Dei fire mennene som var med meg og dei to i lag med Otterstad tok til å sjå etter ein stad å sove og noko å ete. Me fann ei hytte i skogen der me skaut opp døra og sovna med ein gong me kom inn. Me må ha sove i fem eller seks timar før me vakna svært svoltne. Me reiste frå hytta etter å ha møtt ein mann som snakka svært dårleg norsk. Eg hadde mistanke om at han var ein spion, men sidan dei andre i gruppa ikkje sa noko, heldt eg tyst. Tyskarane køyrde på vegane med utstyr og tungt artilleri, så me heldt oss unna vegane. Me forlét vegen kvar gong me høyrde at det kom ein bil. Me klarde endeleg å nå att dei andre styrkane frå fjerde regiment, og me rapporterte om tida vår sidan Mustad.

Den 22. april drog Kongen til Molde. Den 24. april utnemnde Hitler Josef Terboven til «Reichskommissar» (rikskommissær) for Noreg. Britiske fly nær Lesja vart skotne ned. Det tyske grepet om landet vart sterkare. Rundt den 27. april prøvde ein kaptein å slå saman eit kompani for eit natt-åtak mot tyskarane som no var på ein stad kalla Svingvoll. Otterstad og eg spurde med ein gong om å få vere med, og kapteinen aksepterte. Me begge fann oss ei seng og sovna straks. Me vakna rundt klokka 10 om kvelden og fekk vite at åtaket var kansellert på grunn av ein ordre frå «høgare hald». Innan det var det sett inn fleire formidable stridsvogner mot oss, medan me på vår side ikkje hadde noko artilleri anna enn eit par haubitsar. Motstanden mot fienden gjekk mot slutten.

Me kom fram til Østre Gausdal der me fekk ordre frå obersten om at krigen var over for oss. Me var hjarteknuste, men det kom ikkje ordre om å halde fram med kampen. Me fekk vite at dei fleste allierte styrkane hadde evakuert Sør-Noreg. Dette var rundt den 4. mai 1940. Dagen etter starta me på ferda nedover dalen. På vegen møtte me tyskarar som var hyggelege og prøvde utan hell å starte ein samtale med oss. Me vart til slutt plasserte i eit gamalt turisthotell. Neste dag vart me overraska med ein svært god middag, og me måtte fylle ut mange skjema. Eg venta at offiserane kom til å verte sende til Grini.

Då eg fylte ut papira, var eg forsiktig med å leggje til ei lita kvit løgn der eg sa at eg var sersjant og bonde, noko som var nesten sant. Far min hadde gard, og ein kadett vart sett på som sersjant fram til ein vart forfremma til løytnant. Invasjonen hadde forstyrra den avsluttande eksamenen min. Eg vart aldri formelt løytnant sidan eg (teknisk sett) aldri fullførte kursarbeidet mitt. Eg hadde nok vorte send til Grini om eg var løytnant.

Eg var heldig som slapp fri. Tre dagar seinare var eg tilbake i den gamle senga mi på Studenterhuset i Oslo. Alle offiserane vart sende til Grini og sat der heile sommaren til dei vart sette fri. Det tok meg tre dagar å reise heim til Ulsteinvik sidan alle jernbanebruene var sprengde. Foreldra mine var glade for å sjå meg att. Eg vakna av kaldsveitte fleire dagar etter eg kom heim, men det gjekk over etter kvart.

Under kamphandlingane kom det dagleg rapportar på radioen. Ein dag kom soknepresten, Sverre Nielsen, som var ein ivrig radiolyttar, heim til oss og fortalde mor at han hadde høyrt på radioen at sersjant Bjørndal var drepen på Svingvoll. Mor vart forstøkt av dette, men ho svara med ein gong, «Sokneprest, det trur eg ikkje på». Sokneprest Nielsen var ein svært snill mann og sa ikkje meir, men han kom seinare tilbake for å ynskje meg velkomen heim. Han trudde mor mi hadde gått frå vitet, men eg fann seinare ut at det var ein annan mann med namnet Bjørndal som hadde vorte drepen på Svingvoll den natta.

Eg kom heim den 11. mai, og alle lurte på korleis ein kunne feire nasjonaldagen. Som det skulle vise seg, heldt dei på å byggje ein veg i utkanten av bygda. Sjefen for prosjektet samla ei vekes verd med dynamitt og tok til med sprenginga klokka seks om morgonen. Ulsteinvik «feira» heile dagen, den raraste 17. maien eg nokon gong har opplevd. Det var ikkje tog eller sportsaktivitetar, og sjølv om det var ein stille og sturen dag, var det ei kjensle av optimisme for betre dagar i vente.

Sumaren 1940 prøvde tyskarane å vise si «gode» side, men det varte ikkje lenge. Tyskarane merka at dei ikkje kunne vinne favør so lett. I denne tida hadde eg ulike jobbar. Om hausten reiste eg tilbake til Oslo for å studere kjemi og matematikk på universitetet. I det heile var det ei vanskeleg tid. Importen vart redusert til eit minimum og dietten vart verre. Landet leid og på grunn av alle dei tyske soldatane som oppheldt seg i landet. Men likevel, folket vårt leid mindre enn det fleire andre nasjonar gjorde, og mange slapp unna alvorleg naud.

Eg fann også ut at eg vart spionert på. Ein mann som hadde vore i eit av kursa mine på universitetet, reiste til Ulsteinvik og spurde far min kvar eg heldt til. Far fortalde at eg studerte i Oslo. Ei veke seinare møtte eg same mannen på gata, og han fortalde at han hadde vore på eit hyggeleg besøk i Ulsteinvik. Far fortalde at han så vidt hadde snakka med spionen, og han visste at han ikkje hadde funne nokon stad å bu i Ulsteinvik. Eg flytta heim att etter to semester på universitetet.

I august 1941 reiste eg til Oslo for å studere til tannlækjar. Ein ven av meg på Studenterhuset var frå nærleiken av Strandlykkja. Eg fortalde om klokka som bonden der skulle ta vare på. Då han drog heim, spora han opp klokka, som eg fekk tilbake to år etter at eg hadde gjeve den til bonden. Seinare fekk eg sjølv høve til takke bonden personleg. Fleire år seinare gav eg klokka til min eigen son i konfirmasjonsgåve.

Rundt klokka 10 om morgonen den 28. november 1943 vart universitetet omringa av 2000 tyske soldatar. Eg var i tannklinikken, ståande over ein tannlækjarstol, då tyskarane kom inn og arresterte meg. Alle dei mannlege studentane vart frakta vekk i militærlastebilar. Kvinnene vart sende heim. Dette skjedde dagen etter at eitt av bygga på universitetet vart brent ned, truleg av kommunistiske sabotørar.

Studentfangane vart frakta til eit gamalt og forlate lagerbygg. Mesteparten av vindauga var borte, og dette var «heimen» vår i ei vekes tid. Dagen etter klaga ein av studentane over tannverk. Tyskarane fekk tak i ei drosje, og studenten vart send til tannlækjar saman med ei tysk vakt. Studenten derimot opna bilvindauget, slo vakta over hovudet og kom seg vekk. Han flykta til Sverige. Naturleg nok vart tyskarane sinte. Kommandanten gav ordre til studentane om å stille seg opp på linje og trua med å skyte kven som helst i hovudet “eigenhändig” (på eiga hand). Han skaut i vêret med pistolen medan han skreik og trua oss so han froda om munnen. Ingen vart skoten, men vakthaldet vart skjerpa.

Etter åtte dagar vart me marsjerte til jarnbanestasjonen og lasta om bord i eit tog til Oslo. Me kom fram til hamna tidleg om morgonen. Mange hadde høyrt kva som skjedde og var samla der. Folkemengda skreik mot soldatane medan me vart lasta om bord i «Donau». Det hadde allereie vorte mørkt i det skipet la frå, og me var alle under dekk. Tyskarane la litt høy på golvet til oss som me kunne sove på. Me fekk ikkje mat den dagen; alt me fekk på reisa var litt suppe. Den tredje dagen kom me til Stettin i Tyskland, om lag klokka sju om morgonen. Me var der til klokka fem om ettermiddagen, og me vart talde om og om igjen. Det var og fleire norske sabotørar på skipet.

Då eg vart arrestert i Oslo, klarte eg å få med meg vinterkleda mine, men mange hadde berre sommarklede og fraus i den kalde, fuktige lufta på bryggjene i Stettin. Med hell klarte me å få tak i nokre varme hanskar og skjerf åt dei. Då det mørkna, vart nokre av dei norske fangane lasta inn i storfebilar. Me kunne høyre at dei song norske songar i det bilane rulla frå hamna. Eg vert våt i auga berre eg tenkjer på dei. Ingen av dei kom heimatt.

Seinare, etter å ha fått korkje mat eller drikke heile dagen, måtte me forlate kaia og marsjere igjennom byen. Me marsjerte i om lag ein time før me vart lasta om bord eit lite tog som førde oss 32 km ut på landet. Det var på den aude landsbygda, før me brått var ved porten til ein leir. Me visste med ein gong at dette var ein av dei berykta konsentrasjonsleirane, og at det var siste stopp.

Poelitz var full av polske fangar. Om kvelden fekk me ei bøtte med kokte poteter til middag. Det var dei minste potetene eg nokon sinne har sett. Me åt alt me kunne få tak i, og bøtta var tom før ein visste ordet av det. Romet dei stengte oss inne i, hadde ikkje do, men me klarde å lage eit par hol i golvet som me kunne bruke som do. Romet var heller ikkje stort nok til at alle kunne leggje seg ned,
Me var sikre på at leirkommandanten var sinnsjuk. Då han høyrde at me var studentar, skaffa han seg ei geit og ei lita vogn. Etter dette bad han oss om å kome å sjå på at han køyrde med geita og vogna rundt leiren. Han var ein brutal mann. Ein ven av meg, Kalle Stang Wolf, kom mellom han og dei andre studentane. Kommandanten slo Wolf i andletet så hardt at han fall i bakken, men Wolf var ein tøff kar, så han hoppa opp att, berre for å få enda ein neve i andletet.

Mesteparten av dei andre fangane var godt utdanna og kom frå Polen, mange av dei var jødar. Eg snakka med ein omgjengeleg advokat som hadde vore i leiren sidan 1939. Etter ei veke fekk nordmennene melding om å gjere seg klare for å reise. Dei fortalde ikkje kvar me skulle, men sa at det kom til å ta fleire dagar. Me fekk ei brødskive og ein liten pølsesnabb kvar. Neste morgon vart me lasta om bord i jarnbanevogner. Det var så fullt i kvar vogn at det ikkje var plass til å sitje.

Etter tre dagar på toget var det ikkje noko mat igjen utanom ein liten behaldar med suppe. Me var nøysame med å dele den, kvar person fekk berre ei lita skei om gongen. Det var berre ei skei i vogna som gjekk på rundgang heilt til det var tomt. Det me ikkje visste, var at ein av studentane hadde tuberkulose. Alle dei 50 studentane vart smitta. Eg beheldt skeia gjennom heile tida eg var fange og skrapa inn namnet på alle stadane me var. Eg har skeia framleis som eit minne frå dei dagane.

Etter tre dagar til utan mat, var me halvt sinnsforvirra. På vegen såg me katedralen i Köln, som hadde vorte bomba og brend. På den sjette eller sjuande dagen nådde me ein stasjon midt på natta. I styrtregn fekk me ordre om å forlate jarnbanevogna og stille oss på rekkje. Me kjende oss halvdaude, men snubla ut. Ikkje før var me komne ut, før me var gjennombløytte. Etter ein marsj på eit par timar, kom me fram til det som skulle vere «heimen» vår i fleire månader: Sennheim, eit gamalt sinnsjukehus i Alsace i Frankrike, som SS hadde teke over.

Det var fem «Stuben» (rom) i bygget med omlag 55 mann i kvart rom. Fire tannlækjarstudentar tok eit hjørne i Stube fem: Bjørn Gitlestad, Ragnar Holter-Andersen, Kalle Stang Wolf og eg. Me fylte sekkar med halm som me brukte som madrassar. I tillegg fekk kvar av oss eit pledd på storleik med eit handklede. Når me gjorde narr av storleiken på pledda, var svaret at no i krigens fjerde år trengde gutane på austfronten teppa meir enn oss. Me var svært svoltne etter reisa, og det tok fleire dagar før me følte oss bra att.

Frå fyrste dag av vart me fortalde av me var «gjestar» av Det tredje riket. Dei sa at me kom til å verte «omvende» når me fekk lære sanninga om Hitler. Dette var ikkje nok for å overtale personar som hadde vorte arrestert, svelta, var frosne, skitne og sjuke etter reisa. Eg kunne ikkje forstå at dei i det heile teke kunne tru at me såg på oss sjølve som gjestar av dei. Me heldt fram med verdigheit.

Sennheim var ein treningsleir for SS. I gruppa vår var det fem eller seks medisinstudentar. Dei var berre fem dagar frå å verte uteksaminerte då dei vart arresterte og vart med ein gong sette til å arbeide på helsestasjonen. I utgangspunktet trudde dei at dei berre skulle observere, men det dei fortalde oss, var overraskande. Kvar natt var det tyske soldatar som prøvde å røme og som vart skotne. Mange vart drepne, men dei som overlevde måtte behandlast, og det var oppgåva til dei norske medisinstudentane. Me fann også ut at soldatane som skaut stakkarane som prøvde å stikke av, straks vart forfremma og gjeve lønsauke.

Medisinstudentane laga ei «Krankenstube» (sjukestove) åt oss. Om ein student vart sjuk, kunne han verte undersøkt av ein av medisinstudentane utan å måtte gjennom den tyske helsestasjonen. Dette var eit bra opplegg for dei som ville ta ein fridag. Tyskarane kunne sjølvsagt inspisere «Krankenstube», men gjorde det sjeldan. Etter eit par veker var det ikkje så verst. Me fekk aldri nok å ete, men me gjekk heller ikkje svoltne heile tida.

Ein gamal sersjant, Krieger, hadde ansvaret for å undervise nordmennene. Han la merke til at eg ikkje likte all «humbugen» han underviste oss. Krieger fortalde oss at tyskarane hadde skote ned alle fallskjermjegerane då dei allierte styrkane landa i Frankrike, og at ingen av dei nådde bakken levande. Dei lokale franske arbeidarane i leiren fortalde oss at dette ikkje var sant. Krieger gav meg ekstra arbeid. Han visste at eg hata han og at eg ville tilbake til Noreg, og dette var hans måte å straffe meg.

Det var i desse tider eg vart sjuk og diagnostisert med tuberkulose og send til «Krakenstuben» med svært høg feber. Dagen etter kom ein tysk lækjar for å undersøkte meg. Han fann fram eit gamalt stetoskop til å lytte på brystet mitt, rista på hovudet og gjekk att. Eg var så sjuk at eg fall om eit par gongar, men dagen etter følte eg meg betre. Det hadde kome ein pakke frå Noreg til meg. Inni var ei boks med pærer i lake. Eg åt pærene og drakk safta, som smakte som om det kom rett får himmelen. Dagen etter var eg frisk nok til å arbeide igjen, og til dagen i dag trur eg framleis at pærene kom frå himmelen, eller i alle fall ikkje langt ifrå!
Grunna tuberkulose fekk eg beskjed av doktorvenen min Sjøtshift om å vere varsam. Det var ikkje lett, for eg kjende meg frisk og gløymde heilt av det. Dei norske dokterane fortalde meg at tilstanden min vart verre, men korleis dei såg det, veit eg ikkje.

Den største gruppa med norske studentar som vart arresterte, vart i fyrste omgang sende til fangeleiren Buchenwald. Dei var der i om lag seks månader før dei vart slått saman med oss som sat i Sennheim. Dei hadde mange historier å fortelje. Eg var heldig som hadde den gode venen min, Gitlestad, med meg i denne perioden. Han kunne sjå humoren i kvar einaste situasjon og hadde ein eineståande måte å sjå verda på, noko som gjorde denne dystre perioden leveleg.

Seint ein sundagsmorgon kom det ein høgare SS-offiser som høfleg spurde: «Kven er Arne Bjørndal?» Eg var redd for at eg hadde rota meg bort i noko, så eg svarte forsiktig kven eg var. Han ville vite om eg var i slekt med Bjørndalfamilien i bøkene til Trygve Gulbranssen. Trygve Gulbranssen var svært populær i Tyskland. Han hadde skrive ein trilogi om ein familie med namn Bjørndal som romantiserte det norske bygdetilværet. Enkelte tyskarar såg på dette som ei glorifisert framstilling av det «ariske» livet. Gulbranssen skreiv sjølvsagt ikkje romanen med desse ideane i tankane. Eg hadde lese bøkene og såg dei som rein fiksjon. Lattermildt forklarte eg SS-offiseren at den fyrste sida av boka stadfesta at historia ikkje hadde noko med personar med det namnet å gjere. SS-offiseren likte ikkje svaret eg gav og sa at Gulbranssen «må ha hatt ein familie han baserte historia på.» Eg svarte at det ikkje kan ha vore min familie. Skuffa gjekk SS-offiseren. Venane mine vart sinte for at eg lo av han. Dei sa at eg var dum som fortalde sanninga, og at eg burde sagt eg var ein direkte etterkomar av familien. Dei trudde at han då ville sende oss rake vegen heim. Me fekk noko å flire av sidan eg tydelegvis hadde gjeve heilt feil svar.

Lokalfolket i Sennheim var for det meste franskmenn. Språket der var ei blanding av fransk og tysk som ikkje var altfor vanskeleg å forstå. Dei franske arbeidarane var ikkje begeistra over å ha tyskarane i heimlandet. Me fortalde at me var studentar som var urettvist arresterte. Dei franske arbeidarane gav oss nyhende frå London kvar dag, og me spreidde det vidare. Arbeidarane i leiren gav oss også kopiar av ei fransk avis som me brukte å lese.

Etter eit par veker vart me ramma av ei krise: mesteparten av oss hadde slite ut kleda våre og me vart gjevne tyske uniformer som erstatning. Desse uniformene hadde framleis dei tyske merka med rang og posisjon, og me sa til offiseren at me nekta bruke uniformene om desse ikkje vart fjerna.

Kommandanten kalla inn nokre av studentane og sa at anten måtte me bruke uniformene, eller so vart nokon av oss skotne. For å understreke at han meinte alvor, tok han fram pistolen sin og la den på bordet framfor seg. Han bad dei tre studentane om å velje ut seks mann som skulle skytast neste morgon.

Dei svarte at det nekta dei, og at han måtte hugse på at det etter internasjonal lov var ulovleg å tvinge på ein utanlandsk soldat eller fange ei uniform utan samtykke, og at Tyskland hadde skrive under på denne traktaten saman med dei allierte. Kommandanten var openbert ikkje kjend med internasjonal lov.

Studentane sa at «foreldra vår i Noreg vil lage eit slikt oppstyr at Tyskland vil verte fordømt av heile verda». Kommandanten fann fort ut av feilen sin og gav opp tanken om å skyte fyrst og snakke etterpå. Studentane var nøgde med å kunne fjerne alle merka frå uniformene.

Denne hausten var det fleire allierte flyåtak, slik at me ofte måtte halde til i grøfter langs vegen som me sjølve hadde grave. Det var sjeldan me såg tyske fly, men me høyrde ofte om kor mykje betre dei var enn dei engelske og amerikanske flya. Det tok me med ei klype salt. På denne tida gjekk det fleire rykte om at me skulle få reise heim att, men eg tok dei ikkje alvorleg. Då det nærma seg jul, fekk me eit par pakkar frå Raudekrossen. Ein pakke hadde fleire godsaker, men det beste var ei stor krukke med tyttebær som smakte betre enn noko eg hadde ete på svært lang tid. Me hadde det ganske bra eit par dagar, men det var ikkje lenge før det var tilbake til rugbrød, svært tynn suppe, kaffisurrogat og generelt lite av alt.

Ein dag fekk tre av oss tannlækjarstudentane og eit dusin av dei andre studentane melding om at me skulle reise vekk neste dag ettersom me hadde tuberkulose. Me vart sende til eit sanatorium i Ebreichsdorf i Austerrike, ved grensa til Ungarn. Det tok to dagar med tog, og ein av studentane var så sjuk at han fleire gonger fall om av høg feber. Nesten alle byane me fór forbi var bomba. Toget stogga fleire gonger utan at me fekk noko informasjon. Framme i Wien måtte me byte frå tog til ein buss som var drifta med ved. Turen til Ebreichsdorf tok fleire timar. Me vart svært overraska over å sjå at me kom til eit slott.

I dette slottet var alle dei tuberkuloseramma frå austfronten samla, og det var mange. Klokka 10 om kvelden, etter at alle hadde lagt seg, låg alle og hosta. For eit leven! Eg låg på rom med omlag 150 pasientar, og på eit vis klarte alle å hoste samstundes. Etter ei natt vart dei norske studentane plassert på eit eige rom. Ein var svært sjuk slik at nokon måtte vere saman med han heile natta, og den nokon, var meg. Berre Bjørn Gitlestad og eg var friske nok til å arbeide. Me fekk beskjed om å gje tannpleie til pasientar frå alle nasjonar, men hovudsakleg til dei frå austfronten.

Ebreichsdorf var ein liten by med kanskje 1200 innbyggjarar og ein tannlækjar. Han var ein eldre mann som for det meste tok seg av hastesaker. Eg og Bjørn Gitlestad var meir enn viljuge til å arbeide, so me hjelpte den gamle tannlækjaren sjølv om me ikkje var fullt utlærde.

Me arbeidde annan kvar dag frå klokka ni til fire. Byen var full av tyske soldatar som trekte seg tilbake frå russarane som var komne nær grensa til Ungarn, om lag 30 km unna. Dei tyske soldatane brukte å spørje oss kvifor me ikkje hadde uniform når me gjekk frå sjukehuset til tannlækjarkontoret. Dei var tydeleg irriterte for at me ikkje var på deira side.

På tannlækjarkontoret gjekk ting som smurt i fleire veker, men til slutt fann eg og Bjørn Gitlestad ut at me ikkje hadde noko kunnskap om periodonti (sjukdomar i tannkjøtet), samstundes som me hadde fleire pasientar som leid av store periodonti-problem og grøftemunn. Me visste ikkje korleis me skulle behandle dette. Me forklarte den manglande kompetansen vår fleire gongar til sjefskirurgen, men han bad oss berre om å gjere så godt me kunne. Eg hadde ei lærebok om periodonti som viste til to ingrediensar: den eine var tinktur frå myrra og den andre var sølvnitrat. Eg brukte fyrst myrra, men såg ikkje noko som helst lækjande effekt, so eg prøvde sølvnitrat som fungerte bra. Det fjerna faktisk store delar av det betente tannkjøtet utan noko problem, men det vart også teke opp i tennene og tannkjøtet, noko som førte til at tennene vart svarte.

Ein dag kom ein pasient som hadde både porøs emalje og fleire fyllingar i framtennene. Fyllingane og den porøse emaljen absorberte mykje av sølvnitratet og tennene vart heilt kolsvarte! Han spurde meg fleire gonger om når tennene kom til å verte kvite igjen, og eg svarte at når tannkjøtet var bra igjen, så ville tennene bli kvite. Lite visste eg, at om mannen var i live i dag, ville tennene framleis vere svarte. Eg utførte også mange tanntrekkingar, men eg trur ikkje bedøvinga me tok i bruk var særleg effektiv. På grunn av dette fekk eg vite kva Der Führer sa om smerte: a) «Der Mann muss hard sein» (mannen må vere tøff) og b) «Der Mann kann fluchen aber nicht weinen» (ein mann kan banne, men ikkje gråte).

Bjørn Gitlestad fekk ei vanskeleg oppgåve. Han behandla ein stor og tøff sersjant som hadde mista fleire tenner. Sersjanten ville difor ha eit gebiss som kunne fylle tomrommet mellom tennene. Gitlestad laga eit gebiss, og det passa ganske bra då dei fekk sett det godt på plass. Men etter ei par timar vart sersjanten sin munn så sår at han måtte ta ut gebisset att. Dette skjedde fleire gonger, og uansett kva Gitlestad prøvde, så kunne han ikkje løyse problemet. Det var i desse tider, seint i desember 1944, dei norske studentane fekk vite datoen for heimreise. «Sjefen» ville flytte dei skandinaviske fangane til ein tryggare stad, og nokon frå høgare hald hadde bede han om å sende oss heim. Bjørn Gitlestad avtalte å behandle sersjanten ein time før avreise. Han trykte gebisset på plass og bad sersjanten om å berre la det ligge til smerta hadde gjeve seg. Bjørn Gitlestad var den siste som kom til jarnbanestasjonen. Han såg for seg at sersjanten kom etter han, så han såg seg over skuldrane fleire gonger før toget gjekk. Sersjanten ville aldri klare å få ut gebisset sjølv. Det måtte nok skjerast ut, og nokre av dei ekte tennene ville nok kome ut saman med gebisset!

Toget reiste fyrst til Praha. Der i frå vart me sende til Berlin, som låg i fullstendig ruin. Me måtte reise rundt i byen og snakke med fleire offiserar for å få tak i alle slags reisebevis og billettar. Fleire gongar dagleg vart me stoppa av tryggingspoliti i sivile klede som mistenkte oss for å vere deserterte soldatar.

Endeleg fekk me billettar til Danmark og kom på eit tog fullt av tyske soldatar på veg til Noreg. Dagen me starta frå Berlin, opplevde me eit flyåtak i det toget forlét stasjonen klokka 12. Toget sette ned farta, men stogga ikkje. Same kvelden fór me over grensa til Danmark og stoppa i Århus. På toget var det ikkje mogeleg å få mat, og eg kunne heller ikkje sove på heile turen. Neste morgon gjekk toget vidare til Hirtshals der me vart lasta om bord i eit tysk militærfarty. Me vart plasserte i lasterommet. Ikkje lenge etter at det var mørkt la båten i frå, og etter to timar var me langt ute i Nordsjøen. Kokka åtte om morgonen var me framme i Oslo. Ei veke seinare, etter å ha vore innom fleire kontor i Oslo, fekk eg tak i billettar til Åndalsnes og vidare heimatt.

Reisa heim varte i tre dagar avdi fleire av bruene som var sprengde ikkje var reparerte, og bussane og ferjene var stappfulle. Eg tok ferja til Hareid og buss vidare. Eg hadde ikkje pengar, men sjåføren bad ikkje om pengar for turen til Ulsteinvik. Eg gjekk inn porten heime, og foreldra mine var overraska over å sjå meg. Eg hadde vanskar med å snakke. Far og mor var glade for å sjå meg vel heime. Dei klemde og kyssa meg fleire gongar, ein av dei få gongane eg nokon gong kyssa foreldra mine! Noko av det fyrste eg gjorde då eg kom heim, var å ta eit langt varmt bad og ete maten som mor hadde spart til dette høvet. Det var fantastisk å vere heime igjen etter so lang tid, og fleire av naboane inviterte meg til gode måltid. Eg var ferdig med ein hard prøvelse, og enklare tider var i vente.

Det dårlege tilhøvet mellom nordmennene og tyskarane vart berre verre under krigen. Det tok fleire månader før tyskarane kapitulerte den 8. mai 1945. Det tok også lang tid å repatriere alle utlendingane som tyskarane hadde ført inn i Noreg. Eg hjelpte til med å sende heim russiske fangar som heldt til på Vestlandet.

Eg kjenner meg heldig som overlevde krigen. Eg veit at enkelte synest at fleire av historiene frå desse åra er fæle å høyre, men eg synest ikkje det. Eg tenkjer på dei millionane med liv som gjekk tapt og dei grusame handlingane som vart gjort, og eg veit kor heldig eg var som vart handsama nokolunde bra. Me heldt ut dei kaotiske åra og gjorde så godt me kunne. Krigen hadde so stor påverknad på Noreg at etterverknadene spelte inn på avgjerda mi om å flytte til Amerika. Til dagen i dag er eg takksam for at eg overlevde ei so vanskeleg tid i historia.

Postskriptum

Alle som har vore i ein skyttarkrig har ei historie å fortelje. Skota er ekte, og om du stoppar ei kule, er det ikkje sikkert du får fortelje historia sjølv. Mi vesle historie om krigstida i Noreg er svært personleg. Det er mi historie slik eg opplevde det, og feil i tider og datoar er mine egne.