Pauline Hendrikke Garshol

I dette skrinet viste det seg å vere i hovudsak papir/dokument, noko som var litt skuffande for meg. Men skrinet måtte eg i fleire år likevel stadig vekk kike på, og sjølv om eg visste at der for meg var berre uinteressante dokument, måtte eg fleire gongar vri rundt nøkkelen og opne – kanskje med eit ønskje om at der plutseleg skulle openberre seg noko nytt.

Sidan eg var så nysgjerrig på skrinet, masa eg innimellom på far om det kanskje kunne la seg gjere å ta det ned frå mørkeloftet. Men eg forstod at dette skrinet også var spesielt for far, og så vart det verande.

Eg vaks til og flytta etter kvart ut, og mørkeloftet vart eit godt barndomsminne. Tida gjekk og siste par åra far levde rydda han mykje i tinga sine, mellom anna slikt som framleis var lagra på mørkeloftet. Ein dag eg var på besøk for han av stad og henta noko han hadde lyst å gi meg. Og så kom han tilbake med skrinet i armane! Ja, for han hugsa kor nysgjerrig eg som jentunge hadde vore på dette, så det var eit enkelt val for han å gi det til meg no.

Så fekk eg vite at skrinet eigentleg var Sandbakkepålina sitt jordmorskrin, og minst 160 år gammalt. Far (Paulus Garshol) var berre seks år då han fekk skrinet av sin far (Nikodemus Garshol) i 1930. Sidan har det vore dyrebart for far, sjølv om han måtte innrømme å ha «mishandla» det litt då han var liten, mellom anna teke vekk ein leddik og elles fjerna romdelinga i skrinet for å få plass til sine ting. Spora viser likevel kva inndeling som var i det opprinnelege skrinet.

Far visste ikkje så mykje om dama som hadde eigd skrinet anna enn at ho hadde vore jordmor i Ulstein og at ho var Nikodemus si tante. Ho døydde i 1910, 13 år før far vart fødd. Han fortalde at skrinet vart ei skattekiste der han som liten gut gøymde fine små minne, gåver og kort. Og om lag 80 år seinare tok han denne dyrebare skattekista fram frå mørkeloftet for å gi den til meg. Då eg opna skrinet, dukka det opp gamle brev og helsingar, mellom anna brev og kort som hans far (min bestefar Nikodemus) hadde sendt frå Lofoten då han var på fiske der i 1931-1933. Og eg kunne sjå føre meg kor spennande det måtte vere for han å få post som tydeleg viste at faren var stolt av den vesle guten sin.

Og så, på underleg vis, når eg no som vaksen fekk sjå igjen dette skrinet, så framstod det liksom ikkje så fint som eg hugsa det… Det gode er at skrinet denne gongen opna for ei historie om ei framand kvinne, ein fjern slektning, men som ingen i dag hugsar. Denne oppdaginga førte meg inn i ei spennande reise gjennom livet og tida hennar.

Eg ville så gjerne finne ut meir om denne slektningen som vaks opp og levde i ei tid med stor fattigdom og mykje sjukdom. Ikkje sjeldan måtte familiar sende eitt eller fleire av borna sine «på legd» for å klare å brødfø seg og sine. Mange born levde på denne måten i kortare eller lengre periodar, gjerne i fleire år, som fosterborn i heimar med betre råd. Dette var også tida for dei store utvandringene til Amerika, og mange frå Ulstein reiste dit med håp om å få seg eit betre liv.

Korleis hadde livet til Sandbakkepålina vore?

Det har ikkje vore lett å finne ut så mykje om livet og jordmortenesta hennar. Forfattar Aud Farstad har vore ei sentral inspirasjonskjelde for meg her og gitt meg nyttig info. Dei skriftlege kjeldene mine er i hovudsak «Bygdebøkene for Ulstein og Hareid», folketeljingar frå 1865 til 1900, kyrkjebøkene, «Soga om Hareid og Ulstein», Aud Farstad si bok «På liv og død – Distriktsjordmødrenes historie» og Jubileumsskriftet frå 1993 «Jordmorskolen 175 år». Eg har så nøsta i kjeldene eg har hatt tilgjengeleg, og etter kvart danna meg eit bilde av Pauline sitt liv.

Sandbakkepålina heitte eigentleg Pauline Hendrikke Garshol og var søster til min oldefar Johannes Garshol.

Ho vart fødd i 1826. Ho hadde fem søsken og budde i sin barndom saman med foreldra Ingeborg og Nils Villikson Garshol i Nupagarden, gb. 22/4 (der Aud og Leiv Kleven bur i dag). Pauline var den eldste i søskenflokken, og fekk nok tidleg ei spesiell oppgåve med å hjelpe til i heimen i sin oppvekst. Som ung vaksen reiste ho truleg også rundt som hjelpekone (ufaglært fødselshjelpar) for mange i bygda, noko som gjorde sitt til at ho vart inspirert til å ta jordmorutdanning då høvet baud seg.

Då det vart avklart at Ulstein i 1853 skulle få sende ein ny elev til jordmorskulen i Kristiania, greip Pauline sjansen. Så langt hadde Ulstein hatt tre jordmødre, men no var det heile sju år sidan den siste slutta. Pauline sende inn søknad, basert på gjeldande opptakskrav, jf. retningslinjene for opptak til jordmorskulen: – Elevane skulle mellom anna vere mellom 20 og 30 år, ha god helse og ikkje ha hudutslett, store hender, krokete fingrar eller andre «Legemsfejl» som kunne hindre dei i deira verksemd. Det vart også lagt vekt på god framferd og ein fast og stødig karakter.

I «Soga om Hareid og Ulstein» ser eg at formannskapet fann Pauline godt skikka, dei godkjende søknaden hennar og vedtok «at bistaa Pigen Pauline Gardshol med hvad hun maatte tiltrænge mere end det der af Amtskommunen er bevilget til saadant Øiemed». Det var svært viktig å få utdanna ei ny jordmor så snart som råd var, då «Ulfstens Sogn i flere Aar ikke har havt Jordemoder».

I januar 1853 reiste ho som den første med økonomisk støtte frå Ulstein kommune til jordmorskulen i Kristiania for å ta utdanning.

Pauline kom heim etter endt skulegang i 1855, og same året søkte ho om tilsetjing som jordmor i Ulstein Sokn.

Kommunestyret melde deretter frå at dei hadde ytt all den stønad som ho hadde behov for så lenge ho var i Kristiania, dvs. 24 spesidalar, og ba amtet (fylket) om å tilsetje henne snarast. I alle fall måtte ho få konstitusjon (mellombels tilsetjing), slik at ho fekk vise kva ho dugde til. Amtet tilsette henne, og kommunestyret fekk ansvar for sin del av jordmorlønna.

Eg har fått innsyn i Pauline sin eksamensprotokoll og forstår at ho sleit med å fullføre jordmorskulen med gode karakterar. Sjølv om Pauline var både skikka og viljesterk, var det nok ikkje lett for ei fattig jente frå landsbygda med lite eller ingen annan skulegang enn det ho fekk ta del i som barn, å skulle gjennomføre høgare utdanning på ein god teoretisk måte. Elles ser eg av Jubileumsskriftet at det måtte vere rimeleg krevande å gå denne skulen, ikkje minst på grunn av eit i overkant strengt mannleg undervisningspersonale. Eg les mel-lom linjene i dette jubileumsskriftet at skulen praktiserte ei lite pedagogisk tilnærming til elevane. Og skremde og utrygge elevar borgar som regel ikkje for gode resultat.

Den etter måten dårlege eksamensprotokollen er kanskje grunnen til at Ulstein kommune-styre ikkje utan vidare ville tilsetje henne, men dei ba likevel amtet om at ho måtte få prøve seg i stillinga og vise kva ho dugde til. Ulstein mangla som nemnt jordmor, og sidan Pauline tidlegare hadde praktisert som hjelpekone, var ho kjend i bygda og hadde vore med på mange fødslar tidlegare.

Pauline vart tilsett, ho tok til i jobben og viste snart at ho dugde. Helserapportane frå denne tida viser også at det etter kvart var svært sjeldan at dei ufaglærte hjelpekonene vart nytta i vårt distrikt, så dei fødande hadde tydeleg tillit til Pauline. Etter det eg kan sjå hadde ho jordmorstillinga til ho gjekk av med pensjon.

Ulstein vurderte sin del av lønnsspørsmålet etter at Pauline var komen i arbeid. Ifylgje lova skulle jordmorlønna delast mellom fylket, distriktet og dei fødande. Fylket dekte med 16 spesidalar, medan distriktet (Ulstein) skulle syte for hus, jordveg, ved og beite til ei ku.

Etter det eg forstår valde Ulstein, sameleis som ein del andre distrikt, å gjere naturalia om til pengar. Når vi ser kor lite lønn dette utgjorde er det klart at dei kom svært billeg frå det.

Pauline fekk først dekt utlegga til «Jordemoderinstrumenter» som ho hadde kjøpt inn til bruk i Ulstein sokn, mot at dette skulle vere det offentlege sin eigedom. Seinare vart lønna fastsett til fattigslege åtte spesidalar i året, samstundes som ho vart trekt for ein årleg sum som etter kvart skulle dekke utlegga som Ulstein hadde hatt for å utdanne henne.

Pauline måtte vere ei dame med vilje og pågangsmot i ei tøff tid, både med tanke på at ho som ung reiste åleine til Kristiania for å ta utdanning, og at ho seinare dreiv jordmorteneste i ei samfunnsmessig vanskeleg tid. Midt oppe i det heile var ho frimodig nok til å søkje om meir lønn for å meistre kvardagen og utfordringane. Eg ser også at Pauline saman med mange andre jordmødre etter kvart samla seg for felles oppmoding/opprop til det offentlege om meir rettferdig handsaming og lønn. Både i 1874, 1875 og 1876 gjekk jordmødrene til mild, men bestemt, underskriftsaksjon for høgare lønn og betre arbeidsvilkår. Meir om dette og den krevande tida for dei tidlege jordmødrene i Noreg er på ein svært levande og interessant måte formidla av Aud Farstad i boka «På liv og død, Distriktsjordmødrenes historie».

Pauline gifta seg med Hans Paulson Ertesvåg frå Ertesvåg 2 (der Elbert og Marie Ertesvåg bur i dag) i 1860, og same året fekk dei plassetel på Sandbakken (der Jorid og Øyvind Hasund bur i dag). Dei bygde seg eit lite bustadhus, ei lita løde og eit vedahus og skulle bu der resten av livet. Pauline som utdanna og praktiserande jordmor og no med bustad på Sandbakken vart etter dette kjend som «Sandbakkepålina».

I folketeljnga i 1865 er huset deira på Sandbakken registrert med fire personar. I tillegg til Hans og Pauline bur der ei tenestejente og ei fosterdatter på åtte år (Nikoline Rasmusdotter Nupen). Denne vesle jenta er niesa til Pauline, dotter til hennar søster Berte.

Av folketeljinga i 1875 finn eg at dei som bur i huset dette året er Pauline og Hans samt ei ny tenestejente; Nikoline Rasmusdotter, f. 1858, dvs. niesa som var fosterdotter i 1865, samt to nye pleieborn, Nils på 14 år (bror til Nikoline) og ein gut på åtte år. I tillegg bur no også Pauline sin gamle far som kårmann på det vesle bruket.

Eg kan ikkje finne nøyaktig sluttdato for Pauline si jordmorteneste. Ho starta i 1855 og var i alle høve framleis aktiv jordmor 21 år seinare, då ho i 1876 saman med mange andre jordmødre gjekk til ny underskriftsaksjon for høgare lønn.

Folketeljinga i 1891 viser så at Pauline er registrert som tidlegare jordmor og lever no som 65-åring på ein liten pensjon. Saman med Hans og Pauline bur der er ei ny tenestejente med ein liten gut på eitt år. Guten er registrert som fosterbarn hos Hans og Pauline og vart truleg også fødd i deira heim. Av kyrkjebøkene ser eg at denne guten, Harald Martinusen, vart døypt i Ulstein kyrkje og registrert som fødd på Sandbakk i 1890.

Av folketeljinga ni år seinare står det at Pauline framleis bur på Sandbakk, men no som kårkone. Året er 1900, ho er 74 år, har blitt enke og bur åleine i Føderaadshuset på bruket. Ho har jordmorpensjonen å leve av. Etter at mannen hennar døydde i februar dette året, vart bruket deira overteke av Andreas K. Hasund, og familien hans flytta inn i huset.

Føderaadshuset vart Pauline sin bustad ei tid, men så vart ho sjuk og pleietrengande. Eg ser at ho døydde på gamleheimen, og at dødsårsaka var «aareforkalkning». Ingen namn på pårørande er oppgitt, berre «gamlehjemmet», og det er nærliggande å tenkje at ho var ganske einsam på slutten av livet.

Det har ikkje vore råd å finne direkte etterkomarar etter Pauline og Hans. Truleg hadde ikkje Pauline eigne born, noko folketeljingane tyder på. Dei som gjennom livet hennar var i teneste, og dei som budde hos henne som fosterborn, flytta ut etter kvart som dei vaks til. Nokre reiste til Amerika, andre til Australia, og alle forsvann ut av livet hennar.

At Pauline og Hans ikkje hadde eigne born kan nok også vere grunnen til at det var bestefar Nikodemus, nevø av Pauline, som arva jordmorskrinet.

Far visste ikkje om skrinet var laga til Pauline, eller om ho hadde overteke det frå andre. Dersom det vart laga til Pauline er det i alle høve om lag 165 år gammalt. Eg kan heller ikkje finne noko namn på det. Det kan likevel vere at der har vore namn, for eg kan skimte ein blåfarge under den svarte malinga. Mogleg var skrinet blått til å begynne med, med namn, og så har det blitt overmåla seinare, kanskje i samband med at ho slutta som jord-mor.

Med unntak av jordmorskrinet og eit bilde av den vesle løda deira som vart riven rundt 1955 (sjå bilde) er der ingen personlege ting igjen etter Pauline. Ingen foto eller brev eller klede som kan gi meir personlege opplysningar om henne. Korleis var ho som privatperson, kva utsjånad hadde ho?

Med tanke på korleis ho gjennom alle år, uansett vêr og føreforhold, natt og dag, året rundt måtte ta seg fram for åleine å bistå dei fødande, så viser det ei mentalt og fysisk sterk og ikkje minst sprek kvinne.

Retningslinjene for opptak til jordmorskulen framstår gjerne litt underlege i våre auge, men dei viser i alle høve at Pauline hadde god helse. Og sidan ho hadde så fine og små hender, ser eg føre meg ei lita og nett dame, kvikk og lett på foten. Og så tenkjer eg innimellom at ho kunne vere litt «fant». I eksamenspapira ser eg at ho har oppgitt å vere fødd 22. mai 1827, det vil seie at ho har gjort seg eitt år yngre enn ho er. I alle fall er ho oppført med fødselsår 1826 i både folketeljingar og kyrkjebøker, rett nok utan nøyaktig fødselsdato, berre årstal.

Pauline hadde utan tvil stort hjarterom. I tillegg til å vere jordmor tok ho seg av sin gamle far og ho tok seg av minst fire fosterborn i løpet av sitt liv. Om der var endå fleire fosterborn i heimen er vanskeleg å vite, sidan folketeljingane viser oss berre situasjonen med om lag ti års mellomrom.

I prinsippet var nok Pauline hovudforsørgar i heimen, sidan ho hadde ei aldri så lita inntekt. Dette var likevel ei tid der kvinner ikkje hadde særleg stor innflytelse. -Ein liten kuriositet her; i folketeljinga frå 1865, då far til Pauline på sine eldre dagar har flytta inn hos dei, så vert ikkje faren omtalt som Pauline sin far, men som «husmandens svigerfader». Mannen Hans er registrert som husmand i folketeljingane, og tok seg av det vesle gardsbruket. Der var nok ikkje mykje å tene på dette, men dei hadde i alle fall så godt med mat at dei kunne fø fleire enn seg sjølve.

Jordmorskrinet eg har arva er ikkje særleg stort, og kunne sanneleg ikkje romme så mange instrument å hjelpe seg med når fødslane stod på? Eg ser føre meg korleis tapre Pauline ryddar og vaskar tinga og fyller skrinet med dei få instrumenta ho har til rådvelde, klar til neste fødsel. Med det spinkle handtaket kunne skrinet heller ikkje vere godt å bere med seg. Pauline måtte både til fjells og ut på øyane når fødslane bar til, og ho visste at ho kunne stå framfor krevande situasjonar. Ho opplevde nok fødslar med tragiske utfall, enten for eit nyfødd barn eller at ei mor døde i barsel.

Og eg tenkjer at tilværet har vorte så mykje annleis og betre i 1950-åra. Eg kan hugse blide jordmor Holte kom køyrande heim til oss då mi vesle søster vart fødd i 1957. Og jordmor-veska hennar hugsar eg veldig godt, der eg spent gøymde meg under kjøkkenbordet – ei veske som var i lyst brunt skinn og kjempestor – kunne nesten romme den nye babyen..

Pauline gjorde eit samfunnsnyttig og svært viktig arbeid i si tid, både med tanke på alle ho hjelpte gjennom fødslar og dei ho var fostermor til, men også at ho saman med andre kvinner vart ein – om enn litt anonym – lokal pådrivar når det gjeld utdanning, arbeidsforhold og rettferdig lønn for kvinner.

Pauline Hendrikke Ertesvåg, Sandbakkepålina, døydde i 1910, 84 år gammal. Ho vart sannsynlegvis gravlagd på gravplassen ved Ulstein kyrkje, men eg finn ingen spor etter grava hennar.

• Folketeljinga 1865
• Folketeljinga 1875
• Folketeljinga 1891
• Folketeljinga 1900
• Bygdebok for Ulstein og Hareid, bind IV av Asbjørn Waage. 1982
• Soga om Hareid og Ulstein, bind II av Ingvard Bjåstad. 1977
• «På liv og død, Distriktsjordmødrenes historie» av Aud Farstad (Samlaget 2016)
• Jubileumsskriftet frå 1993, «Jordmorskolen 175 år»