Dimna på 1920 og 30-talet

Då skulebygningen stod på høge murar, kunne elevane ikkje fylgje med eller verte uroa av det som gjekk føre seg på bygdevegen som gjekk forbi skulen. Ein trong derfor ikkje å måle over dei nedste glasrutene i glasfarga, slik det var ved somme andre skular som stod lavare i terrenget. Framme ved tverrveggen i klasseromet stod eit høgt kateter, og på veggen ved sida av kateteret hang ei stor, svart tavle. Ved veggen bak stod eit stort grønmåla skap med låsbare dører. Det hadde plass for undervisningsmateriell og handbøker for læraren. Den vesle boksamlinga var også plassert i skapet. Ved bakveggen stod ein stor rund omn, og i kråa ved inngangsdøra var det vask med drikkefontene.

I krinsen var det familiar med mange born. Sysken som gjekk i same klasse, nytta gjerne lærebøkene i lag. Yngre sysken tok over lærebøker etter eldre. Foreldra måtte kjøpe blyantar, kladdebøker, skrivebøker og alle lærebøkene. Derfor lærde vi at bøker måtte ein fare fint med, og sjølvsagt måtte vi ha vareperm på bræda. Læraren kjøpte inn skrive- og teiknesaker i store parti. Elevane kjøpte så skulemateriellet av han for innkjøpspris. For å spare kladdebøker, bretta mor saman kvitt papir, klipte det opp og festa blada saman i ryggen med nål og tråd. Slike bøker vart nytta i den første skrive- og rekneopplæringa.

Blyantane brukte vi så lenge det var råd å halde dei mellom fingrane. For å nytte dei fullt ut, sette vi blyantstubbane opp i eit lite treskaft. Læraren såg etter at kladde- og skrivebøkene vart vel utnytta før vi fekk kjøpe nye. Hadde vi ikkje med pengar på skulen ein dag vi hadde bruk for ei ny bok, fekk vi utlevert boka, og læraren noterte opp dei øra ho kosta i ei notisbok. Vi såg det både som ei plikt og ei ære å betale læraren det vi skulda han. Hadde vi pengar, var det sjølvsagt at vi heller måtte betale gjelda for bøker enn å kjøpe snop.

Klasseromet vart oppvarma ved at den store omnen vart fyrt med kol og vedskier. Vi elevane fekk bere inn brensel frå uthuset som stod eit stykke frå skulen. Uthuset var delt i tre rom. I eitt av roma stod bukkar og kasserte pultar, i det andre var veden plassert, og i romet lengst borte frå skulen var utedo. Huset stod på høge murar, og i kjellaren var det vaskekjellar med ei stor fastmontert gryte. Uthuset vart ikkje rive saman med gamleskulen. Det står derfor enno slik det gjorde i min barndom.

Ein pedell hadde som oppgåve å vaske golvet i klasseromet kvar dag og å fyre opp om morgonane. Læraren passa fyren utover dagen, det fekk ikkje elevane. Kol og bjørkeskier var dyrt – det skulle ikkje sløsast. Vår Herre skapte sola til å lyse om dagen og månen om natta, lærde vi i bibelsoga. Å la lyspærene lyse om dagen var såleis sløsing, sa læraren. Lyspærene vart derfor slått av om dagane så snart det var lyst nok i klasseromet. Slik var det også rundt om i heimane i bygda. Å la lyspærene brenne i husa om natta, eller utlyset (novlykter) om dagen, var ikkje vanleg. Det var sløsing.

Vi som vaks opp i dei tronge 30-åra og var barn og unge då, lærde å spare. Respekten for verdiar og ressursar skapte ei haldning som sikkert har kome til uttrykk i åtferd og levesett hos mange av oss seinare i livet, både ved vidare skulegang og i yrkeslivet i vaksen alder.

Skuledagen tok alltid til med salmesong og ved at læraren deretter las Fadervår. Elevane stod ved pultane med folda hender. Dagen vart også avslutta med song, helst ein kveldssalme. Kristendomskunnskap stod alltid på timeplanen første timen. Det skifte mellom bibelsoge og katekisme/forklaringa. Utanåtlæring av salmevers, som vi hadde som heimelekse, vart til vanleg lærde til dei timane vi hadde katekisme/forklaring på timeplanen. Katekismetekstane og bibelsogestykka måtte vi lære utanboks. Slik læring og munnleg attgjeving av bibelsoge- stykka styrkte visseleg også norskopplæringa.

Rekning hadde fast plass på timeplanen 2. timen. I småskulen vart kuleramma flittig nytta, og i storskulen måtte den vesle multiplikasjonstabellen puggast. Elevar som var flinke å rekne, fekk arbeide seg gjennom reknebøkene snøggare enn jamaldringane. I 7. klasse fekk dei utdelt eit ekstra reknehefte med oppgåver som gjekk vidare enn pensum. I den to-delte skulen kunne såleis elevar t.d. i 5. og 7. klasse arbeide med oppgåver i same rekneheftet. Den individuelle arbeidsmåten skapte både konkurranseånd, ei sjølvstendig haldning og ein sterk motivasjon for faget.

Så snart borna tok til på skulen, tok den første lese- og skriveopplæringa til. ABC-bok vart utdelt første skuledagen. Læraren nytta stavemetoden i første leseopplæringa, og til jul kunne dei fleste l. klasse-elevane reinlese. På høgare klassesteg vart Nordahl Rolfsen sine lesebøker nytta. Dette leseverket stod heilt sentralt i norskopplæringa. Ofte fekk vi heimelekse i leseboka. Det var gjerne stykke som læraren meinte hadde eit viktig innhald. For at innhaldet skulle feste seg i minnet, las vi stykka høgt oppatt på skulen.

Læraren meinte nok at leseboka ikkje berre skulle nyttast til å øve inn god lesedugleik, men også for at elevane skulle tileigne seg varige kunnskapar i ulike emne. Nordahl Rolfsen sine leseverk gav gode kunnskapar, som vi ved vidare skulegang og elles seinare i livet fekk god nytte av. Borna lærde ikkje berre om arbeidslivet og om naturen i vårt eige heimemiljø og heimland, men vi lærde også om framande land og folkelivet under andre himmelstrøk. Vi lærde om diktarar og om vidgjetne personar og om livsverket deira, om polferder og om dei store oppdagingane, om fridomsvedtaket på Eidsvoll og om andre sentrale historiske hendingar.

I skriftleg norsk var det mykje individuelt arbeid og differensiert undervisning. Det var avskrift etter enkel tekst, diktat og attforteljing eller stilskriving, helst som heimestil. Innlevering av heimestil eller rekning skiftest om til vanleg 14. kvar dag. Stilane vi skreiv og rekneoppgåvene vi løyste heime, skreiv vi inn i innføringsbøker med blekk og penn. Det vart lagt vinn på orden og fin føring ved dei innleverte heimearbeida. Vi hadde elles timar på timeplanen då vi skreiv skjønnskrift i formskriftsbøker med blekk og penn.

Skulen hadde ei lita boksamling som elevane fekk låne bøker frå. Læraren passa på at bøkene vi lånte høvde for elevane etter lesedugleik og alder.

Mellom kl. 12 og 13 hadde vi det lange friminuttet (matfriminutt) ved skulen. Læraren og dei fleste elevane, som ikkje budde for langt unna skulen, gjekk då heim til middag. Dagsrytmen for folk i grenda med middag klokka 12 var såleis avpassa etter timeplanen på skulen. I undervisningstimane etter langfriminuttet hadde elevane i storskulen m.a. soge, landkunne eller naturfag. Skulen hadde plansjar som vart hengde opp i klasseromet for å illustrere det lærestoffet vi hadde føre i bibelsoge, i historie eller i naturfag. På veggen framme på eine sida av kateteret og på eine langveggen hang kart. Kartet over Møre og Romsdal hang alltid oppe nær inngangsdøra. Kartet over vestlege eller austlege halvkule, over Europa, over Skandinavia eller Noregskartet vart skifta ut med visse mellomrom i skuleåret. I langfriminuttet, då vi kunne vere inne, eller før skuletid om morgonane, studerte vi karta og lærde namn på land, byar, fjell, elvar og øyar. På denne måten tileigna vi oss mykje kartkunnskap. Namn på elvar, byar og fjordar lærde vi elles ved tillærde ”ramser” som vi hadde moro av å lære.

Teikneundervisninga hadde fast plass på timeplanen heile skuleåret. Det var som regel teikning etter oppstelte klossar, sylindrar, pyramider eller etter plansjar av dyr, fuglar og plantar. Ei lita trekasse med fargestiftar gjekk på omgang mellom elevane på pultane når vi ønskte å fargelegge teikningane våre. Undervisningsmateriell var det elles svært lite av ved skulen. I naturfag fanst det berre nokre reagensrør, kolbar, litt sink, syre, kjemikaliar, skråplan, vektstenger, metermål og holmål. Læraren laga stundom ”smellgass”. At luft kunne eksplodere var til stor bisn og undring for oss elevane.

Kjellaretasjen i skulehuset i Dimna vart nytta til forsamlingssal i krinsen. Her var benker, talarstol og elles utstyr til møte og festar. Salen vart derfor ikkje nytta til gymnastikk i mellomkrigstida. Til endes med salen i kjellaren var innreidd eit kjøkken med vedkomfyr. I kjøkkenet var skap til koppar og kar som vart brukte når salen vart nytta til basarar eller festar. I veggen mellom salen og kjøkkenet var ei luke der ein kunne sende koppar, mat og kaffi gjennom.

I februar i 1940 vart salen teken i bruk til sløydundervisning. Elevane i storskulen fekk då undervisning i forming, gutane i tresløyd og jentene i tekstilforming. Det vart ikkje halde slike kurs då eg gjekk på folkeskulen, derfor fekk vi som hadde gått ut frå skulen åra før høve til å vere med om vi ønskte. Dette var truleg det første sløyd- og handarbeidskurset som vart halde i krinsen.

Lars Gjerdsbakk (1893-1961) var lærar i sløyd. Han tok med seg fjøler frå saga i Gjerdsbakkane som han bar på ryggen når han gjekk over fjellet til Dimna skule. Vi lærde å høvle, bruke ripmål, vinkle, fuge, tappe og lime. Vi nytta hornlim som vart oppvarma i ei limpotte med dobbel botn. Tinga vi laga var nyttige bruksgjenstander til hus og heim. Det var krakkar, små bord, trau, spikkefjøler, små hyller o.l.

Antonie Hatlø (1895-1983) var lærar i tekstilforming. Jentene strikka og sydde og laga nyttige ting til seg sjølve, til syskena eller foreldra. Dei heldt til oppe i klasseromet. Antonie, som budde på Osnes, vart skyssa til og frå Osneset og Hellestøa, men somme dagar fylgde ho mjølkebåten tilbake til Ulsteinvik i 17-tida.

Utstyret til sløyd- og handarbeidstimane som høvlebenker, slipesteinen, høvlar, knivar, symaskinar, sakser o.l. ambulerte mellom skulekrinsane. I dei dagane kursa varde, vart det ikkje halde vanleg skule. Lærarar i dei krinsane som ikkje ville ta på seg undervisninga i sløyd, var då fri.

I skulen var ikkje radio i mellomkrigstida, men læraren hadde radio heime som han somme dagar tok med til skulen slik at vi fekk høyre skulekringkastinga. Han hadde også eit lite orgel privat som han stundom tok til skulen. Elevane hjelpte han med å frakte orgelet til og frå skulen på ei handvogn.

Skuleplassen meJlom skulen og bygdevegen halla og var ujamn. Vi gutane brukte like vel plassen til å sparke fotball på. Til ball nytta vi ofte ei godt samanrulla tyfille, kanskje av ein striesekk. Det gjekk sjølvsagt hardt ut over skorne. Meir skånsam mot skorne var griseblærer, som vi passa på å få tak i når nokon i bygda slakta gris. Vi lærde å preparere og tørke desse. Bles vi dei så opp, kunne dei nyttast til ballspel. Men til fotballspel var griseblærer både for lette og for veike.

Jentefotball var heilt ukjent i min barndom. Men i friminutta på skulen leika gutar og jenter i lag med ulike leikar med mindre ball (lyre). Vi leika noko vi kalla ”trebolius”. Då sprang vi rundt skulebygningen. Kjellardøra var bole (mål) som det var viktig å nå først. Ein annan leik var ”tremann i vinden”, ”slå pinn”, ”å hoppe paradis”, ”rotne egg”. Elles dreiv vi med løp, lengde og høgdehopp og kast med stor eller liten ball.

Ein gong for året var elevar frå skulane i kommunen saman til ein såkalla idrettsdag på skuleplassen ved Ulsteinvik skule. Elevane ved den skulen som hadde beste resultatet, fekk eit vandreskjold til skulen. Føre desse idrottsdagane om våren, dreiv vi ekstra trening i gymnastikktimane.

Ein gong på 30-talet vart dei eldste skuleborna i kommunen samla i forsamlingshuset Fredheim i Ulsteinvik der den såkalla Oslo-frukosten vart demonstrert. Vi fekk servert grovskiver med meierismør og ost, mjølk til drikke og kvar si gulrot. Til slutt fekk vi sjå film (levande lysbilete som vi sa), for mange av oss for første gong. Filmen var om norsk landbruk og om landbruksprodukt som nærande kost. Det var m.a. filmopptak frå Bygdøy kongsgard som viste hovudbygningen, fjøset på garden og glimt frå buskapen til kong Håkon.

Ein gong for året kom distriktslegen og ei sjukesyster til skulen og hadde skulebarnsundersøking. Skuletannrøkt var ikkje innført i Ulstein kommune i desse åra.

Haust og vår kunne det hende vi siste timane av skuledagen tok korte turar i nærmiljøet. Vi var på turar til Dimnaneset og såg på den store gravrøysa der og på nokre mindre gravrøysar i området. I ei myr straks ved skulen vart det funne ei leirkrukke. Lærar Martin Bjørndal kom då til skulen og såg på oldtidsfunnet. Han fortalde at busetnaden på øya Dimna truleg var svært gammal, noko alle dei små gravrøysane i utmarka, som no var overvaksne med lyng og eine, vitna om. Elles var der vikar med utgrunn fjøre der dei i eldre tid kunne fange fisk. Namn i bygda som Trælstøylen og Hovstøylen vitna om heidensk tid, namn som vekte interesse og sette fantasien i sving og som Bjørndal fortalde levande om.

I dei åra eg gjekk på folkeskulen, var vi berre på ein lengre skuletur utanfor kommunen. Elevane i 6. og 7. klasse ved skulane i Dimna og på Ulstein reiste i lag. Ein motorbåt henta elevane frå Dimna skule ved kaia i Hellestøa. Turen gjekk gjennom Dragsund til Straumshamn. Der stod lastebilar med benker montert på tvers på lasteplanet. Vi køyrde gjennom Bjørkedalen, over Stigedalen, vidare til Grodås i Hornindal. Der såg vi m.a. på skulptursamlinga av bilethoggaren Anders Svor. Samlinga var då plassert i ei eldre stovebygning.

Lærarane i dei økonomisk tronge 30-åra var varsame med å arrangere skuleturar. Det kunne vere leitt at somme elevar ikkje fekk vere med av økonomiske grunnar, slik eg minnest det også var for nokre born når det galdt denne turen.

Eksamen

Etter at vi var ferdige med sju år i folkeskulen, tok vi eksamen. Oppgåvene i norsk og i rekning var sams for alle skulane i kommunen. Ei eksamensnemnd av lærarar laga oppgåvene og dei vurderte også svara og sette karakterar. Det var konkurranse mellom skulane og mellom dei lærarane som hadde avgangselevar om beste resultatet. Ved skriftleg eksamen var derfor lærarane ikkje eksamensvakt ved eigen skule. Slike dagar bytte dei klasserom. Krinsformannen var sjølvskriven eksamensvakt slike dagar.

Ved munnleg eksamen reiste lærarane rundt til andre skular og høyrde på kor elevane vart eksaminerte. Det hende også at soknepresten var til stades då, like eins krinsformannen og kanskje somme foreldre.

Kyrkjeferd

Folk frå Dimna og Vågane rodde i færingar når dei skulle til kyrkje, anten heilt til Vik eller berre til Osneset. Første juledag var det vanleg at ein av dekksbåtane i grenda førde kyrkjefolket over Vika. I min barndom var det båtane Dimnavåg, Fix eller Teigesund. Båtane gjekk frå kaia i Hellestøa til kommunekaia i Ulsteinvik. Folk stod på dekk og fekk vere med gratis.

Dekksbåtar vart også nytta i høve bryllaup eller gravferder. Skulekjellaren vart stundom brukt til samlingar i gravferder før folket for til kyrkjegarden. Men i mellomkrigstida, om veret var bra på gravferdsdagen, samlast folket rundt båra på tunet heime før turen gjekk til kyrkjegarden. Men i 60-åra, då det tok til å køyre bussar til Dimna krins, vart samlingane haldne i kyrkja. Minnesamværet etter turen til kyrkjegarden vart no halde på kafear i sentrum. Det var helst folk i dei næraste tuna som møtte opp i gravferdene i lag med slektningar av den avlidne. Indre-Dimna, Ytre-Dimna eller Vågane var liksom avgrensa område kvar for seg etter tradisjonen. Det var grannar frå desse gardane som også gjekk saman om å kaste opp gravene.

I eldre tid då soknekyrkja stod på Ulstein, landa kyrkjefolket frå Dimna på innsida av Osneset, til vanleg i Ottavika dersom det var nordavind. Var det sørleg vind, tok dei av ut Boholmsundet eller over Sandbadet, om det var høg sjø, og tok i land på Skeide. Utpå 30-talet, og før det kom veg langs fjøra og Krushammaren, var det vanleg å nytte Ottavika til landingsplass for båtar med gravfylgje som skulle til Osnes kyrkjegard.

Konfirmasjonsførebuing

Sommaren 1938, så snart eg var ferdig med dei sju åra på folkeskulen og hadde teke eksamen, barst det igjen til Våge-vågen. Denne sommaren vart eg innskriven for presten og skulle møte til konfirmasjonsførebuing i Ulsteinvik. Eg gjekk frå Vågane, rundt Lyngnesvika og til Osnes bedehus. Dette var om lag ei mil. Johanne og Oline var påpasselege med at eg fekk tid til å lære presteleksa, som helst var katekismetekstar og salmevers. Og sokneprest O. Holmås var streng med at vi kunne leksa. Vi måtte reise oss opp og seie salmeversa pent fram. Sjølv var han ekstra flink til å lese. Når timane stundom vart lange, las han gjerne ei fin forteljing. Eit fint minne er det at presten ein solskinsdag tok oss konfirmantane med opp på Osberget. Han peika og fortalde om namn på dei bygdene, øyane og holmane vi såg. Sjølv var han son til ein fiskar og småbrukar frå Manger. Siste embetet han hadde var som domprost i Nidarosdomen.

Borna frå Dimna krins rodde til vanleg over vika til Osneset, helst til Slippane (den mekaniske verkstaden, Hatlø) og gjekk derifrå til Osnes Bedehus når dei skulle til konfirmasjonsførebuing. Når gutar og jenter for i robåt over Vika, var det ofte mykje skrål og moro. Dersom dei sat med kvar si åre og plaska, gjekk det i krik og krok.

Konfirmasjonssøndag var på haustparten i september-oktober. Då var det vanleg at ein fiskebåt (dekksbåt) tok turen over Vika til kommunekaia i Ulsteinvik med folk. Foreldre, søskjen og fadrar til konfirmantane og elles mykje bygdefolk var til kyrkje på slike dagar. Ein søndag før konfirmasjonssøndagen var såkalla spurnadsøndag. Konfirmantane stod då oppstelte på kyrkjegolvet og presten eksaminerte. 14 dagar etter konfirmasjonen var det nattverdsgudsteneste slik at konfirmantane fekk gå til alters.

I min barndom på 30-talet var det ein barnelosje i Dimna krins. Vi hadde møte nokre søndagskveldar for året. Læraren i krinsen stod føre møta som vart halde i klasseromet på skulen. På møta hadde vi ymse program. Vi las små stykke frå eit barneblad, løyste gåter, las vitsar, teikna på tavla med bind for augo og dreiv med ymse inneleikar.

Vaksnelosjen heitte ”Kveldsljos”. Den vart skipa i 1913 og høyrde til Den norske godtemplarorden (DNTGO). I vinterhalvåret vart det halde losjemøte søndagskveldane 14. kvar dag dei søndagane det ikkje var møte i den kristne ungdomsforeininga på Sundgot bedehus. Losjen hadde eit handskrive blad, ”Frendljom”. Vi skreiv små stykke i bladet som vart opplesne på møta. Elles skreiv vi inn små dikt, vitsar og gåter. Losjen skipa til festar, m.a. noko som vart kalla korgafest. Jentene kom då med korger med mat og gutane kjøpte korgene ved at dei vart auksjonerte bort.

Etter losjemøta gjekk ungdomane tur etter vegen mot Sundgot og Hasund for å halde lag med ungdomane derifrå. Då gjekk vi ”til Amerika” som vi sa, og song Amerikavisa. Vi stelte oss då opp par etter par langs vegkanten med ein oddemann i enden. Leiken tok til med at oddemannen tok med seg jenta i paret framfor seg og gjekk til endes med henne. Guten som stod att, vart oddemann og han tok jenta i neste par og gjekk med henne til endes igjen o.s.v. Visa var på mange vers, og det første lydde slik:

Kista har eg pakka

og alle har eg takka.

No skal eg reise over til Amerika
”jes ålreit”

For kven kan leve heime

der alle er så sleime

til å gjere ablegøyer og
skrøne vidt og breitt.

I Våge-vågen stod ei lykt på ei slette ved den gamle brua over vågen. Der samlast ofte ungdomane under lykta og dreiv med folkeviseleik før ein skildest. Losjen skipa til turar sommarstida for medlemene, kanskje i lag med ungdomsforeininga på Sundgot. Det kunne vere både tale, opplesing og song på samlingsstaden og elles leikar og aktivitetar av ymse slag. Dersom ein samlast på ein stad der det var ei slette, dreiv dei unge med leikar og aktivitetar av ymse slag.

Julefestar

Andre juledag om kvelden var det tradisjon med juletrefest på Sundgot bedehus, skipa til av ungdomsforeininga. 3. juledag vart det halde barnefest i bedehuset der, ein fest søndagsskulelærarane stod føre. l. nyttårsdag var det losjefest i skulekjellaren i Dimna. På førehand vart det valt ein festkomite som stod føre førebuinga til festen.

Når juletreet ikkje skulle brukast meir på bedehuset på Sundgot, vart det henta der med hest og vogn, eller med hest og dragslede dersom det var snø. Når ein hadde fått det opp midt på golvet i salen i skulekjellaren, vart juletrepynten og stafasien som vart nytta over talarstolen, henta på skuleloftet. På stafasien stod med store bokstavar: GOD JUL GODT NYTTÅR! Vi fletta saman lange lekkjer av krepp-papir av ulike fargar. Lekkjene vart festa i taket i kvar krå og så i taket over juletreet. Det vart også festa lekkjer langs veggene. Dei som var med i festkomiteen sette alltid si ære i å pynte så fint som råd. Arbeidet mellom ungdomane gjekk alltid for seg med godt humør og i god kameratsleg stemning. Golvet vart til slutt rydda og vaska og benkene sette på plass att før salen var ferdig til fest.

På grunn av avgrensa plass i møtelokala, var det ikkje høve for born å vere med på juletrefestane for vaksne på bedehuset eller i skulekjellaren. Først når ein var konfirmert fekk ein vere med.

På festane var det underhaldning med song, festtale, opplesing frå handskrive blad og gjerne opplesing frå eit blad eller ei bok, helst ei juleforteljing. Det vart alltid servert mat og kaffi på desse festane, og til slutt var det gang rundt juletreet. Når ein rydda vekk benkene, kunne ein få plass til tre ringar rundt juletreet. Og julesongane lydde fulltonande, kanskje fleirstemmig. Julesongane hadde vi lært på skulen, så dei kunne vi utanboks. Under krigen pla vi til slutt synge fedrelandssalmen. Då stod vi rundt juletreet og heldt kvarandre i hendene og song: Gud signe vårt dyre fedreland. Verset ”No er det i Noreg atter dag”, forandra vi til ”Snart er det i Noreg atter dag” osv.

Nikodemus Garshol (1887-1970) var øvstetemplar i fråhaldslosjen ”Kveldsljos” og på same tid formann i Hasund og Dimnøy kristelege ungdomsforeining i mange år. Han såg det som ei oppgåve og ei utfordring å arbeide for og mellom ungdom, og han var den faste møte-leiaren både på møta og på festane i desse laga.

På barnefestane var det gjerne ein person som tala etter å ha lese juleevangeliet. Borna underheldt med litt opplesing og kanskje med song. Det var tradisjon at borna fekk utdelt wienerbrød på desse festane og litt frukt. Det var medarbeidarane i søndagsskulen som stod føre søndagsskulefestane. Nils Våge var i ein mannsalder lærar i søndagsskulen i Dimna krins. Han leidde alltid desse festane på sin stille og rolege måte. Allsangen blei leia av ein annan som i ei årrekkje arbeidde i søndagsskulen, Einar Spjutøy.

I skulekjellaren i Dimna var ikkje songkor med å underhalde på festane. Lokalet var for lite til det. Det var berre plass til mindre grupper. På bedehuset på Sundgot var det derimot både korsong og hornmusikk med på festane.

Etter at vi var konfirmert, gjekk vi like til Haddal på julefestar og var med og gjekk rundt juletreet på forsamlingshuset der. Til Ulsteinvik på julefestar var det ikkje vanleg å reise. Derimot kunne vi vere med på julefestar på Folkehøgskulen, festar som vart skipa til når skuleåret tok til etter juleferien. Eit særsyn var det at juletreet der stod i midtsalen og ein gjekk i ringar gjennom dei opne dørene til endesalane. Det var helst tidlegare elevar som møtte opp på desse festane i lag med elevane på vinterkurset.

17. mai

På 1930-talet var ikkje 17. mai-dagen helgedag/fridag. Folk arbeidde derfor som vanleg ute på åker og eng med vårarbeidet denne dagen – i alle fall på føremiddagen. Tilstellingane 17. mai tok til ved at folk samla seg ved Sundgot bedehus i 13-tida. Der vart toget stelt opp. Først i toget var det flaggborg, og elles var alltid hornmusikken med og spelte. Toget gjekk gjerne til eit skogholt på ein lun stad der det var hornmusikk, korsong og tale for dagen. Toget gjekk så tilbake til bedehuset der folk fekk kjøpe mat og kaffi.

På vegen mellom Hasund skule og bedehuset var ein open gruslagd plass som borna heldt til på. Idrettsleikane med løp, kast med ball, potetløp, sekkeløp, gå på styltrer, klatre i ei høg stong o.l. var på den andre sida av brua, på Hasundsida. Der var ei fin vegstrekning og nokolunde flatt lende med eit skogholt langs vegen som eigna seg til samlingsplass for folket.

Skytesaker vart nytta til saluttering. Ein tradisjon var det at gutar før konfirmasjonsalderen brukte såkalla skytarjarn. Det var 10-15 cm lange jarnboltar med hol i eine enden. Så vart det putta svovel av fyrstikker i holet. Ein jarntein vart så sett i holet. Med tau i teinen og i enden på jarnbolten vart skytarjarnet slege mot ein stein. Det vart ein eksplosjon, og det hende nok at både krut og kanskje litt dynamitt vart nytta i skytarjarna, noko som ikkje var ufarleg.

Om kvelden vart det halde fest på Sundgot bedehus, med tale, korsang, hornmusikk, opplesing og tildeling av premiar for dei som hadde vunne i konkurransar tidlegare på dagen. Seinare utover kvelden var det gjerne ungdomar som kledde seg ut og gjekk ”lurvetog”. Dei song viser og heldt morotale.

Jonsok

Eit særleg barneminne frå somrane, er jonsokbryllaupa vi skipa til. Då fekk alle borna i grenda halde til i ei løe. Dagane føre jonsokaftan vart låven rydda. Så henta vi bjørkegreiner, bregner og blomster til å pynte med. Vi fekk låne langbord, dukar og benker. Utanfor løedøra sette vi gjerne opp ein portal av bjørker med småflagg i.

Kveldane før jonsokaftan reiv vi borna lyng og eine som vi la saman i ein dunge til brising. Var vi heldige, fekk vi tak i ei tjøretønne til bålet. Til vanleg heldt vi til på høgste punktet på Storhaugen med bålbrenninga. Jonsokaftan møtte vi opp i 17-18-tida. Vi hadde på oss litt finare klede då. Vi hadde med mat og brus. Heime var vi mange søskjen, så mor laga brus av bruspulver som ho rørde ut med vatn i eit stort fat. Så delte ho brusa på oss i flasker. Å kjøpe brus på flasker i butikkane var ikkje vanleg i 30-åra.

Ein gut var brudgom og ei jente brud. Dei vart pynta litt ekstra i høvet. Særleg vart bruda fint pynta med slør, kanskje med ei kvit hekla gardin som slør, og med krans og blomster i håret. Brudeparet måtte sitte ved sida av kvarandre ved bordet under måltidet. Etter at bordseta var over, gjekk vi tur etter bygdevegen med brudeparet føre. Det hende også at somme gutar kledde seg ut med rare og stygge klede seinare på kvelden til stor moro. Foreldre tok seg også fri og var med og såg på jonsokmoroa. Seinare på kvelden samlast alle rundt jonsokbrisingen på Storhaugen. Det var viktig at det vart mykje både røyk og eld. Det var konkurranse med bål vi såg andre stader, så derfor reiv vi gutane endå meir lyng og eine og kasta på varmen. Heilt til slutt samlast borna på ei slette der vi dreiv med ymse leikar resten av kvelden og kanskje heile natta – om det var fint ver.

I Dimna har det vore tradisjon at det syftesokaftan vart halde basar med rømmegraut i skulekjellaren. Då brende borna bål av pynten etter å ha rydda låven der vi heldt til jonsokaftan.

Ungdomsstemne

Kvart år ved jonsoktider vart det skipa til ungdomsstemne i ei av dei største bygdene på Sunnmøre. Frå mine heimegrender var det vanleg å reise til Noregs kristelege ungdomsforbund, Sunnmøre songarlag og Sunnmøre hornmusikklag sine stemne. Ein større fiskebåt, kanskje ein dampbåt, gjekk som regel til stemnestaden med folket. Båtane hadde oppe flagg og vimplar, og var veret fint med sol og stille sjø, kunne desse stemneturane vere reine festturane for ungdom og eldre. På turane var det alltid god stemning, og folk såg med glede og forventning fram til dagane då stemnet skulle haldast.

På stemnestaden møtte dei tilreisande til vanleg først på eit forsamlingshus. Der var det gjerne etablert eit såkalla stemnekontor. Lokallaget for den organisasjonen som skipa til stemnet, hadde alltid ein komite som ordna med innkvartering og matsal for slike som kom reisande. Innkvarteringa var helst hos private og kanskje hos kjenningar og slektfolk. Stemna varde til vanleg to dagar, laurdag og søndag. Laurdagskvelden vart det alltid skipa til ei festleg tilstelling på eit stort forsamlingshus, søndag høgmesse i kyrkja og seinare på dagen ei samling på ein høveleg stad i det fri. På stemna var det talar, song og musikk, utdeling av medaljer for lang og tru teneste i organisasjonen, i kor og orkester.

Dei som ikkje kom reisande i båt til stemna, kom kanskje køyrande i bussar eller i opne lastebilar, påmontert trebenker på tvers av lasteplanet. Det var populært for stemnedeltakarane å leige lastebilane med trebenker til turar i nærområdet til stemnestaden. På den måten vart dei kjende, ikkje berre i sentrum av bygda der stemnet vart halde, men også i bygdene rundt om.

Når stemnebåtane la frå kaia og tok til på heimturen, tona ofte songen fulltonande, både frå dei som stod att på kaia og frå dei som reiste. Ungdomsstemna var avslutninga på ein arbeidsbolk i lag og organisasjonar, i songkor og orkester. Dei gav rike og varige minne frå ungdomstida vår. Vi snakka om det vi hadde sett og opplevt på stemna og gledde oss og såg fram til neste sommar og neste stemne. Det gav motivasjon og minte oss om å vere trugne og uthaldande i lags- og organisasasjonsarbeid, kvar på vår stad.

Haustveret er ofte skiftande med regn og vind. For oss borna var det stor glede når første snøen kom. Då leita vi fram ski og kjelkar. Vi rende oss også på snøskeiser og tønnestavar. Snøskeisene var av tre med bandejarn under. Vi surra dei fast på føtene med snøre. Dei eigna seg best å renne på i bratte bakkar når det var lite snø. På bøygen på midten av tønnestavane feste vi lerreimar som vi sette føtene i. Framme festa vi tau som vi støtta oss til når vi rende.

Skiene feste vi også på føtene med ei lerreim over skotåa og med tau bak hælen. Skiene av tre var tjørebreidde under. Dersom bøygen framme flata ut, stakk vi dei i kokande vatn og sette dei i spenn. I Dimna rende vi oss på ski helst i bakkane på nordsida av Dimnahaugen. Elles rende vi oss på bøane der det var bakkar. Vi laga små skihopp og hoppa 7-8 meter. Ein gut frå Ålesund, som ferierte i bygda ein vinter, lærde oss å renne mellom kvister han sette i snøen i ein bakke. Å renne og kroke mellom kvistene, vart kalla slalåm, sa han.

Til vanleg nytta vi berre ein skistav som vi heldt på eine sida og som vi styrte og kanskje bremsa med når vi rende. Skistavane var av bambus, bjørk eller hassel. Trinser på stavane hadde vi ikkje. Dersom det kom mykje snø, slik at lyng og eine vart dekte, drog vi gjerne til Stemnehornet for å renne oss.

I myra mellom Indre- og Ytre-Dimna, der det tidlegare hadde vore teke mold og spadd torv, var ei lita tjørn, Storhølen. Der rende vi på skeiser om der var is om vinteren. Vi nytta det vi kalla for krummaskeiser. Dei var bøygde framme. Dei som ikkje hadde slik bøyg, vart kalla for beinskeiser. Skeisene surra vi på føtene med snøre eller med lerreimar. Var det fint ver og trygg is, tok vi også søndagsturar til Sloka eller Tjønna, små vatn oppe på fjellet.

Rundt 1930 kom sparkstøttingar i handelen. Dei vart nytta etter vegane til og frå i bygda og var svært nyttige å frakte varer med. Som born brukte vi også sparkane til å renne oss med etter vegane. Kjelkane vart såleis mindre nytta av borna til å renne på etter denne tid.

Dagane føre jul var ei travel tid i heimane. ”Den mannen som ikkje skaffar fersk fisk til jul, må sitte på naustbitane, og den budeia som ikkje fekk ei nybæra ku til jul må sitte på løebitane”, lydde eit gammalt ord i Ulstein. Desse orda vart vel ikkje teke så alvorleg, men ei travel tid var det i alle fall i heimane. Husa vart vaska, gardinene bytta og helst skulle det kome ny halm i sengane. Noko folkebad var ikkje i bygda, men til jul vart vi borna, som i andre heimar, bada i ein stor trestamp. Vatnet vart varma på komfyren og etter at kropp og hår var grundig vaska og tørka, fekk vi på nye underklede.

Mannfolka ordna med litt ekstra god ved til jul, og dersom det var brukbart sjøvêr, sette dei ut ein linestubb for å få fersk julefisk.

Juletre vart henta i Prestegardsmarka. Det var toppar av furetre og helst av buskfure som vart nytta. Furua stod lenger enn grana utan at nålene datt av. Trea stod i heimane ut januar. ”Men Kyndelsmess Knut jaga jula ut”, vart det sagt. Så 2. februar vart trea i alle fall tekne ut.

Vi borna laga julegåver til kvarandre og til foreldra våre. Elles nytta vi sparepengane til å kjøpe julegåver for så langt dei rakk. Julekvelden la vi pakkane under juletreet. Etter at vi hadde ete steika, gjekk vi rundt juletreet og sidan delte vi ut julegåvene. Det vanka alltid frukt og neter julekvelden.

1. juledag var det tradisjon å reise til kyrkje. Ein av dekksbåtane i Dimna krins gjekk då frå Hellestøa til Kommunekaia i Ulsteinvik med kyrkjefolket. På høgmessa denne dagen var det tradisjon med ofring til Sjømannsmisjonen.

Det var ikkje halde for god folkeskikk å gå på besøk til andre heimar l. juledag. Då skulle alle vere i ro heime. I romjula derimot vart det julebesøk hos slekt og vener og elles julefestar om kveldane til over nyttår.

Åra på 30-talet kan eg minnest som ei tid då det var trange økonomiske kår. Familiefolk var redde for å kome ”på fattigkassa” som ein sa. Det var ei skam etter folk si meining. Både born og ungdom vart påverka av det synet. Derfor prøvde dei unge å hjelpe til i heim og arbeidsliv for å hindre at familien skulle kome i ein slik situasjon. Det var lite pengar mellom folk, og det var svært vanskeleg å få lønna jobbar i kommune og nærmiljø.

Når fiskarane kom att frå fisketurar, t.d. frå fiskefelta utanfor kysten eller frå turar til Island, snakka folk om kor vidt det var ”stopptur”, d.v.s. om dei fekk så mykje betaling for fangsten at dei dekte utlegga til proviant og utrustning. Det som vart produsert på gardsbruka av kjøt, mjølk, egg o.l. og som ikkje vart nytta i hushaldet, vart dårleg betalt. Folk dreiv mykje fiske på vikane til mat i heimane.

Om sommaren skar vi tang på berga ved sjøkanten. Til det nytta vi ljå eller sigd. Tangen (blæretang) blei først samla opp i færingar. Så rodde vi til ein stad med flate berg. Der vart tangen kasta på land og lagt utover berget til tørk nokre dagar. Tangen vart så stappa i striesekker og førd til mylna i Hasundstranda. Det vart vege og sidan tømt i ein lagerhall. På mylna vart tangen malen til tangmjøl. Å skjere og tørke tang til tangmjøl var ei kjærkomen inntekt for gutar i konfirmasjonsalderen.

På Flø samla gardbrukarane stortare i fjøra og køyrde han lenger fram på land for å bli tørka. Når taren var tørr, vart han lagd i dungar og brend. Av oska fekk ein m.a. jod.

I desse åra tok mange til med sølvrev, og somme prøvde også med kaninar. Av dei siste fekk ein både skinn og kjøt. I tillegg til dei vanlege husdyra som kyr, sauer og grisar, hadde folk høner på gardane. Den som ikkje hadde fjøs og gardsbruk, hadde ofte høns, nokre få sauer og kanskje til og med gris i vedhusa eller kjellarane.

Når borna kom heim frå skulen dagane, skifta dei om til arbeidsklede og hjelpte til med alt førefallande arbeid i hus og heim. Ikkje alt arbeid var lystprega for born, men dei såg det som ei plikt å hjelpe til. Truleg var dette med på å sveise familiemedlemene saman – kanskje også slektningar i mellom. Dugnadsarbeid, t.d. ved taktekking, var vanleg mellom folk i mi heimbygd føre siste krig.

På 30-talet vart det sett i gang ”naudsarbeid” i kommunane. I min heimekrins vart t.d. ein vegstubb vølt. Det var kjærkomne tiltak for mange familieforsytarar. På gardane var det alltid arbeid ein kunne setje unge gutar til å utføre, som jordbryting og grøftegraving, men det gav ikkje inntekt som pengar. Det kunne slite på for unge å gå gjerandslause i vekevis, og dette skapte nok familiekonfliktar i visse situasjonar.

Somme gutar fekk seg plass ombord i fiskebåtar, andre kanskje hyre ombord i skip som reiste i utanriksfart. Jentene tok seg helst huspostar. Det var vanleg at ungdomane ute på øyane tok seg teneste inne i fjordane, gutane som drengar og jentene som tenestejenter. Kom ein til gilde husbondsfolk, fekk god mat og litt løn til sko og klede, var det bra. Dei unge kom ut frå heimbygda, dei lærde å tilpasse seg i ei framand familie, fekk nye vener og kameratar og dei måtte ta del i alt førefallande arbeid i huset eller på garden. Ein tenar, gut eller jente, måtte ta ansvar for dei arbeidsoppgåvene dei vart sette til. Dei vart meir sjølvstendige og det kunne såleis vere både ei nyttig og lærerik mogningstid. Somme unge sende også pengar heim til foreldra for å hjelpe til økonomisk.

Å få gå skule etter konfirmasjonen var heilt uråd for dei fleste tenåringar i mi heimbygd i 1930-åra og under krigen. Det var helst byungdom og ”bedremannsbarn” som budde i sentrumskrinsane, der det i denne tida somme stader vart oppretta private realskular, som fekk høve til utdanning etter den sju-årige folkeskulen.