Gutungen og havet

I mai 1972 var eg ferdig med realskulen, bøkene vart selde og veska gjekk på elva, eg var skuletrøytt. Eg skulle på sjøen, den draumen bar eg på. Frå stoveglaset til farmor og farfar på Flø hadde eg sett fiskebåtane gjennom kikerten. Nokre som kom heim lasta, med flagg i masta. Nokre var på veg mot vest, og til slutt var dei berre ein liten prikk som forsvann bak horisonten ved Runde. «Det er fordi jorda er rund», forklarte farfar. Ein åtteåring såg straks føre seg båten til pappa falle ut for kanten og lande med eit brak på Grønland. Dette måtte vere spanande, for kva hende der bak horisonten?

I mai 1972 var det ein båt som søkte i Sunnmørsposten etter messegut, dei skulle til Grønland, og eg ringde og fekk jobben. Då pappa fekk vite dette vart han faktisk sint: «Til Grønland- og vere vekke i fleire månader?- ikkje tale om», sa han, og slo handa i kjøkenbordet. Han visste kva han snakka om, han hadde vore på Grønland mange gongar. I dag er eg glad for at han tok affære.

Eg fekk etter kvart tilbod om å vere med same båten som han. Ein 90 fots linebåt frå Godøya som heitte «Joffre». Turen gjekk til felta rundt Færøyane.
Vi gjekk ut frå Ålesund seint om kvelden, det var litt slingring. Då pappa kom opp om morgonen og såg gutungen sat og kosa seg i messa med skive med sirup på, og svart kaffi, fekk han visst ein nedtur.

Seinare fortalde mamma meg at han håpa inderleg på at eg skulle få så mykje sjøverk at eg slutta frå meg fiskarlivet.

Eg var halvluting, og denne turen vart ein draum på meir enn ein måte. Roleg hav i over tre veker, og masse fisk. Natta til den lyse jonsokaftan i 1972 fekk vi landkjenning ved Runde, vi var nesten heime. Ein annan ungdom – Einar Vik frå Flø, var også med på turen. Like ved Flørauden låg Leif Vik og farfar med snekka til Leif, og venta på oss for at vi enkelt skulle kome oss heim og sleppe å vente i Bya.

Denne sumarnatta står spikra i minnet. Sjølv for ein 16-åring med halv betaling, var dette ein draum som gjekk i oppfylling, det var dette som var livet.

Eg ville reise igjen fort, eg hadde fått blod på tann. No var ikkje pappa sint, men no kom han med eit råd. Haustturane på desse båtane som ikkje var overbygde, men hadde opne dekk, var ikkje for amatørar. Når hauststormane rasa og store sjøar braut over dekket i mørke natta, måtte ein ha både røynsle og krefter. Eg hadde ingen av delane. «Prøv å finn deg eit arbeid på land fram til jul, så får me sjå», var rådet til pappa. Han var sjølvsagt redd for meg, og i ettertid skjøna eg at han ga meg gode råd.

Det vart fire månader på Kleven Mek. som hjelpegut til Ingolf Garnes, vi bøygde alle spanta til ein båt som var under bygging. Det var supert å jobbe på Kleven, eg likte meg veldig godt. Eg har av og til angra på at eg ikkje heldt fram der, og skaffa meg ei karriere innan skipsbygging. Båtar av alle slags typar har alltid vore mi store interesse, og ein båt på prøvetur på Lyngnesvika er meir trafikkfarleg for meg, enn ei dame i miniskjørt som går langs vegen.

Men eg slutta til jul, og det same gjorde Elias Garshol som ville starte for seg sjølv. Eg hugsar dei som i mine auge var gamle, snudde skråtobakken i munnen og kommenterte: «Å- dokke kjøme nok snart igjen» – men slik vart det ikkje for nokon av oss.

«Lowinda»

• Bygd ved Vaagland Båtbyggeri A/L Halsa i 1962 for partsreiarlaget Torbjørn Bø, Herøy. Lengd: 71,8 fot- ikkje lengste lengde. Motor: 225 hk Vølund diesel.
• 1969/1970 seld til Svein H. Svendsen Ulsteinvik
• 1974: Skifta motor til ein Vølund 425 hk.
• 1978: Seld til Ivar C. Andersen Kvaløysletta Troms
• 1983: Seld til Jan Mikalsen Skaland Senja
• Kondemnert

Like før jul 1972 vart eg sikker på at eg skulle på sjøen att. Eg lurte på om eg kunne få jobb om bord i «Lowinda», som vart kjøpt som erstatning for «Ulstein II» som forliste. Men no var eg feiging, eg hadde ikkje mot til å ringe skipperen Andreas Svendsen. Men i ungdomsmiljøet som svirra rundt på haldeplassen og på kaféen Mamma, var også dottera til Andreas, Marianne. Ho lovde å spørje faren om eg kunne få jobb. Ei lita stund etter på kom ho inn på kafeen, bort til bordet der eg sat, og fortalde at jobben var min. Eg har skamma meg litt i ettertid fordi eg ikkje hadde mot til å ringe direkte til skipperen, men kanskje var eg ikkje så sjølvsikker likevel.

Fyrste veka i januar 1973 pakka eg sjømannssekken, eller rettare sagt, mamma pakka – ho hadde trening. Eg trur til og med det draup ei tåre ned i sekken – dette ville ho absolutt ikkje. «Du måkje kaste vekk det gode haudet ditt bort i hava» taut ho og såg meg som akademikar i dress og slips. Men no var det ingen veg tilbake – heldigvis.

Eg vaks seint og var framleis liten. Då eg balanserte sekken inn i bussen, var gut og sekk om lag like store, eller like små. «Lowinda» låg ved det som vi kalla kommunekaia. Den kom frå verkstad og hadde blitt ombygd. Bakken hadde blitt lengd bakover, som eit halvt shelterdekk. Då eg steig ned på dekk vart eg møtt av ein stor mann med kolsvart hår. Han hadde på seg ei vid grå bukse, raud v-genser og sjøstøvlar som rakk til knea. I mine auge var mannen eldgamal. Han heitte Petter Vattøy. Han var fødd i 1916 og han døydde i 1998. Han vart fødd og vaks opp på Vattøya, men flytta til Jøsok i Herøy. Han granska gutungen nøye, og eg hugsa godt kva han sa: «Klargjeringa e det verste, så blir det verre og verre» «Du e liten mannj, ekje du sonen til Lurenj»? Dei kalla far min Luren, og han meinte at eg ikkje likna på far min. Seinare sa han med eit glimt i auge: «Det e vel ein symaskinagent som e far din», ja, Petter var ein stor fante.

Han tok så opp ein pakke Blå Strek frå baklomma og rulla den tjukkaste røyken eg hadde sett til då. Selane på oljebuksa hadde slite to hol på kvar side av v-genseren. Gjennom eit av hola fiksa han opp ein tennar/lighter frå skjortelomma-ein gamal modell som vart driven av bensin, den rauk som eit kolkraftverk. Fleire gongar seinare måtte han fylle på bensin frå ei lita kanne. Det skulle bli mykje moro etter kvart saman med Petter.

Etter kvart fekk eg møte skipperen Andreas Svendsen (1934-1991) ein relativt liten tettbygd mann. Han var lågmælt og lun, men eg fekk med ein gong respekt for han. Han ønskte meg velkomen om bord, og eg fekk litt informasjon om ulike ting, blant anna at det ikkje var lov å dusje. I vasstanken var det plass til fattige 4000 liter med vatn, det skulle halde lenge. Han viste meg lugaren, ja, det var berre ein. Der skulle sju mann sove, skifte klede og ha eit slags privatliv. Eg fekk utdelt underkøya, i overkøya skulle Petter ligge.

Frå felleslugaren gjekk det ein smal leider opp på dekk. På dørken bak leideren stod ein oljefyrt omn, som hadde sendt miljørørsla i kneståande. Rundt omnen sto sju par støvlar som var merka med initialane våre på innsida. Ein gong tok eg feil støvlar, og det vanka kjeft. Over omnen hadde vi strekt ei snor av tau, der hang lestane våre, og dei var sure. Sju mann som ikkje hadde dusja eller vaska klede på vekevis, lugaren minna ikkje akkurat om eit parfymeri.

Den første vinteren eg var om bord fiska vi sei med garn. Ei vanleg driftsform for banklinebåtane den tida, også i dag.

Vi skulle på Tampen, mellom Shetland og Noreg. Sommaren i 1972 vart eg ikkje sjøsjuk, no var det min tur.

Det var kuling, og då vi passerte Svinøya og eg såg fyren som blinka til oss byrja eg å kjenne meg litt kvalm.

Stuerten Sigvart Breivik (1933-2019) var i sving med kveldsmaten, som denne kvelden var fiskebollar i kvit saus. Eg stålsette meg og gjekk i messa, og åt ein liten porsjon. Eg burde sjølvsagt ikkje ha gått ut på dekk, men eg måtte. I sjøsprøyten stod eg og heldt meg i rekka og kvitta meg med kveldsmaten. Eg vart berre dårlegare og dårlegare av sjøverk, og då vi kom på feltet og skulle sette ut garn, hadde eg ikkje reagert om nokon ville kaste meg på sjøen. Eg spydde til eg ikkje hadde meir å spy, og eg opplevde at dei andre om bord hadde sympati med meg, dei hadde nok prøvt det sjølve. «Et flatbrød, det bitte magen» var eit av dei gode råda eg fekk. Men eg måtte prøve å jobbe, lufta var frisk, og dagen etter var guten frisk. Men fiskebollar i kvit saus åt eg ikkje før heilt i nyare tid.

Seien kallar vi ofte havets lasaron, den er dårleg betalt, men veldig vanskeleg å få tak i. Tidleg på vinteren er den på leiting etter forhold for å gyte. Då er den uroleg, den kan bråsnu, og sjølv om vi såg mykje på loddet kunne vi bomme. Når vi trefte vart det som regel veldig bra, og vi hadde nok å gjere med å plukke ut sei frå garna.

Om bord i «Lowinda» hadde vi 200 garn, fire lenker på 50 garn. Det var kuler som heldt garna oppe og det var søkkjestein som heldt dei nede. Garna hala vi inn med spelet som stod framme, så gjekk det ei garnrenne bakover til hekken, der garna vart greidde. Å hale att garna var tungt, vi var to og to mann på lag, eller på tørn som vi kalla det.

Eg vart på tørn med Petter, og sleit når vi to skulle hale att garn. Petter var sterk og hala garn med lange seige tak.

Eg sleit med mykje kortare tak for å halde fylgje, eg måtte vere kjappare og sveitten rann. Ein dag stoppa Petter halinga og såg på meg med fylgjande melding: «Du ser ut som enj katt som grev seg hole i markja for å drite, kom dej innj på lærarskulenj innji Voldinje».
Men fanten hadde gjort det lett for seg, sjølv hala han lettaste parten med garnkuler på, medan eg fekk tyngste parten med søkkjestein på. Men det gjekk betre og betre med meg, eg fekk tempo og styrke.

På «Lowinda» var ikkje autopilot, difor måtte vi opp og styre, medan skipperen leitte etter sei. Petter, smartingen, skjøna fort at akkurat det var mi interesse. Han fekk meg til å ta vaktene sine, eg fekk ei lærerik tid saman med Andreas i styrehuset. Andreas var ein driftig og dyktig fiskeskipper, og no fekk eg lære å tyde ekkolodd og forstå Decca Navigator- som var navigasjonsinstrumentet. Dette var spennande, og Andreas var nok hovudgrunnen til at eg sjølv vart fiskeskipper. Han ville lære frå seg, og eg var lærevillig. Andreas er eit av dei menneska eg har møtt i livet som eg set veldig høgt.

Seisesongen vart avslutta til påske, og 15000 kroner vart sett inn på ei blå bankbok i Ulstein Sparebank. Men freistinga vart for stor, eg tok ut ein del kontantar og reiste til Bya. I slutten av mars 1973 svinga eg inn på ein av dei betre klebutikkane i Ålesund. Eg var 17 år, og eg var rik, rikare enn dei som hang i ei sveiseelektrode på verkstadane. Ja, eg hadde fått meir pengar mellom hendene enn eg hadde godt av. Det første som kom på disken var ei brun slengbukse av dei absolutt beste som var i handelen den gong. Prisen hugsar eg sjølvsagt ikkje, men den var dyr, og slengen under knea ga god seglføring. Handelen blei toppa med ei glinsande skinnjakke frå øvste hylle, den kosta flesk. Turen gjekk til ein skobutikk, der eg kjøpte platåsko. Sko med høge hælar var moderne då, og dei løfta meg opp nokre centimeter. Eg var klar for dans på Samfunnshuset.

Etter påske rusta vi oss for linefiske på bankane rundt Shetland. Vi tok om bord agn ved Statens Fryseri i Ålesund, og bunkra olje og vatn med ein hyggjeleg mann som heitte Drønen, og som dreiv eit Shell-anlegg i Steinvågsundet, like ved fryseriet.

Det var slik då at vi fekk både tobakk, sjokolade, brus og øl avgiftsfritt når vi skulle langt nok til havs. Usunne saker med andre ord, men likevel eit handslag frå storsamfunnet som takk fordi vi stakk til havs og henta heim fellesskapets verdiar.

Vi fiska for det meste rundt Shetland etter lange og brosme, og her var Andreas på heimebane. Han kjende felta og tilhøva godt, og eg nytta den vesle fritida eg hadde til å vere i styrehuset saman med han.

Då han oppdaga at eg noterte ned posisjonane på gode fiskefelt, som berre han visste om, kom han berre med ein kommentar: «Å Knut, du he begynt å stele kunst» Det var Decca Navigator som var navigasjonsinstrumentet då, med tal og bokstavar. Eg oppdaga mange år seinare at han hadde justert litt manuelt, eg hadde feil posisjon.

Små knappe fiskefelt var løyndom for alle lineskipperar, også for Andreas. Men eg fekk lære mykje likevel, ikkje minst kor viktig det er å vere tolmodig, spesielt når du fiska lange. Vi kunne få lite i dagevis og Petter ropte når han kom i egnar-huset. «Hanj e so stirrige (skipperen) at hanj kan flytte fjell, og ej so trudde ej skulle få råd til å fikse mopeden».

Men so skjedde endringa nærast over natta, fiskeriet tok seg kraftig opp, no fabulerte Petter om ein ny hageport av smijern ”Vi blir aldri meir fattig”, sa han til meg ein dag vi hadde hala om bord ein linestubb med mykje fisk på Eg spurde Andreas kvifor han låg i ro og ikkje flytta når vi fekk so lite.

Han forklarte meg at når vi fekk mykje lange som var rykt, og som ikkje hadde bite på, var det eit godt teikn på at der var fisk, men at fisken ikkje ville bite. Denne kunnskapen hadde eg med meg når eg sjølv vart lineskipper. At du blir idiotforklart ein dag og utropt til geni to dagar seinare er ein fiskeskippers lodd i livet.

Banklinefisket i 1973 var ei ekte manndomsprøve. Det var høgt tempo, og ikkje minst lite søvn. Fem timar i døgeret hadde vi fri, då skulle vi sove. Vi vart ofte sitjande i lugaren og fortelje røvarhistorier lenge før vi gjekk til kvile. Vi var overtrøytte og låtten sat laust, desse stundene minnast eg med glede.

Ein av første gongane eg skulle setje ut line skulle eg vere bak på hekken og passe alle stampane, og lina gjekk ut med 10 knops fart. Det var kuling rett på sida og ei grusam slingring. Jan Vattøy var framme med bøyer, dreggar og endar. Jan var ein sindig, veldig flink fiskar. Med meg gjekk det gale, det byrja å gå frå fleire stampar samtidig, tvilling kalla dei det. Då Jan kom bak og såg galskapen, hugsa eg godt kva han sa: «Nei gå no lukst innj i hesteassuransen» Det vart ei forferdeleg vase som kom inn, og Petter ropte over heile båten: «Største vasa etter krigen».

Men så var det fingrane då, som vart sårare og sårare etter kvart som dagane gjekk. Makrell med raudåte tæra hardt på fingrane, og til slutt måtte eg legge eit papir rundt hanken på kaffikrusa, for å greie å halde den. Då var ikkje søknaden på lærarskulen i Volda langt unna.

Petter tok på alvor at vi hadde lite ferskvatn om bord, og eg gjorde som han, og vaska fingrane i sjøvatn, og fingrane mine vart berre verre og

Men Petter lærde meg noko eg hadde stor glede av seinare i livet, han kalla det cowboystrekk. Når det var venting på at vi skulle byrje å drage, la vi oss ned på dekk under bakken i fullt oljehyre og sov nokre minutt, og eg kjende meg som eit nytt menneske etterpå. Det er ei treningssak dette å kunne dette vekk nokre minutt.

Når eg seinare vart skipper og det gjekk eit døgn utan søvn når vi leitte etter sei, fekk eg nokon til å passe på, og la meg rett på styrehusdørken og sov nokre minutt, då sende eg nokre gode tankar til Petter. Ein gong det meste skar seg, og eg og Petter måtte vente og vente på at skipperen skulle finne bøya, kom Petter med fylgjande kommentar: «Arbeid og fritid høyrer Vår Herre til, berre arbeid høyrer hånå Gamle Erik til.»

Men eg hadde akutt tap av hukommelse, når båten var nyvaska og vi var på veg heim, hadde eg gløymt det meste. Fingrane grodde, og det vaks jamt og trutt på bankboka, eg var spenna klar for ny tur. Eg er veldig glad for at eg fekk oppleve dette. Eg har fleire gongar fått spørsmålet om eg hadde gjort eit liknande val i dag som 16-17 åring.

Det spørsmålet er umogleg å svare på, du gjer dine val i di samtid basert på det du veit. Men med både far, onklar, morfar og farfar som fiskarar vart eg nok prega av samtalane rundt kjøkenbordet. Historier frå Island, Grønland og Ishavet var spanande. Ikkje minst var historiene frå dei store sildeåra på 1950-talet veldig spanande. Men dei som vil ha svar på om eg angrar på yrkesvalet, blir litt overraska når eg fortel at eg angrar litt på at eg slutta på Kleven. I dag hadde eg nok blitt skipsdesignar, båtar er min store hobby. Men no er det for seint. Men draumen om det store varpet lever alltid i ei fiskarsjel, og ingen har skildra det betre enn Gabriel Scott i boka «Kilden» om fiskaren Markus.

«Men just det at han driver i blinde og spiller med lykken til hver stund – just det låner yrket et skinn som hever det opp av hverdagsligheten. Det uforutsette kan hende en dag – dypet har rikdommer nok, er hellet ute kan det yte en skatt som frir fra bekymring i lange tider. Det gir spenning og idelig trøst, det bryter ensformigheten og fyller sinnet med drøm og håp.»