Osa-Petter

Peter var nr. 6 i ein syskenflokk på 9. Yngste bror hans, Gustav Osnes, starta bokhandel, fotograferte og laga blyantteikningar som det finst mange av hos slekt og vener. Då bokhandelen hans vart seld, fekk vi overta skrivebøker med øvingar i lykkjeskrift og små brune kasser med glasplater oppi. Glasplatene var negativar med bilde av menn og kvinner frå Ulsteinvik, bryllaupsbilde og ungkarsbilde. Men der var også bilde av små kister med opne lok der det låg pynta småborn med attlatne auge. I ettertid har eg tenkt at fotografen vart henta for første og siste gong for å sikre foreldra eit minne. Desse glasplatene la vi varsamt til sides. Dei andre brukte vi til å skivje med frå Lillebøpiren.

Oshaugen måtte vere ein glimrande oppvekstplass som gav rikeleg høve til uteliv, fysisk fostring og næring til fantasien. Osnessanden med det gamle skipsvraket som skapte segn og historier, sjøen og gravhaugen frå vikingtida rett utanfor døra med forteljingane som høyrde til. Bilde i gamle album viser at Oshaugen har spelt ei stor rolle i Peter sitt liv, også som vaksen etter at han flytta heimanfrå og bygde hus til seg og kona, Gina, og borna lenger inne, akkurat på grensa mellom gardsbruka Gotebakken og Gjerdet.

Han gifte seg med Gina Klokkerhaug frå Klokkerhaugen på Aure i Sykkylven i 1911. Dei treftest då Gina kom til Ulsteinvik for å treffe Hanna, syster si, som gjekk på Sunnmøre Ungdomsskule (no Sunnmøre Folkehøgskule). Gina var 13 år yngre enn Petter.

Han kjøpte ei tomt av Einar Osnes, ved sida av bedehuset i 1913. Bedehuset var den gongen eit forholdsvis lågt og lite hus. Han starta på bustadhuset i 1915, men truleg rakk verken pengar eller tid til å gjere det ferdig før i 1917. På fleire bilde frå gamle Ulsteinvik er huset svart, utan bordkledning. Heimen sin kalla han Fredsborg.

I bustadhuset vart det innreidd til forretning og røykeri i kjellaren. Det vart første utsalet til slaktar Johannes Brudevoll, og der røykte slaktaren fisk og kjøt som skulle seljast. Røykomnen stod att då Brudevoll flytte inn i nytt og flott bygg rett nedanfor i 1922. Røykomnen brukte Peter til å røyke sild og makrell, også for andre. Brudevoll leigde tilbygget til snikkarverkstaden i fjøra til slakteri før han fekk sett opp si eiga slaktarbu lenger ute.

Osa-Petter var snikkar heile livet. Men han var i ulikt arbeid alt etter korleis tidene var. Før 1910 sette han og broren Johan opp ein snikkarverkstad ved sjøen nedanfor der Botnenhuset (Judit Botnen) står i dag. Der dreiv dei produksjon av vindauge, dører, skap og andre småmøblar. Tomta bygsla dei med Jon Osnes. Han sette også opp bustadhus til ein kjenning på Osnes. Men eigaren gjekk konkurs og hadde ikkje pengar å betale verken material eller arbeid med. Peter måtte også løyse inn kausjon for ein nabo. Dermed var han temmeleg på berr bakke som mange andre i desse økonomisk vanskelege tidene. Han arbeidde hardt resten av livet for å sikre mat og klede til familien og kom seg vel aldri opp att økonomisk. Men huset og humøret beheldt han.

Etter at han leigde vekk snikkarverkstaden, og seinare selde han til Johannes Lillebø i 1937 (der ifrå namnet Lillebøverkstaden), hadde han produksjon av småmøblar i eit lite tilbygg til verkstadbygget. Maskinene var drivne med ein gammal drivstoffmotor. Det var skap, krakkar, bord og likkister. Likkistene vart stabla på betane i tilbygget. Sonen Ole (far min) fortel at dette var ein ynda stad for gøyme og leite. Dei låg musestille i likkistene med loka smekka på over seg.

30-åra vart harde også for Peter og Gina. Med dei tapa han hadde lide og dårleg råd mellom folk som gjorde at det var færre som sette opp hus og kjøpte møblar, måtte han finne seg attåtnæringar. Han tok seg difor arbeid som snikkar på slippen både på Hatlø og på Ulstein når dei hadde bruk for ekstra folk. Kveldane fekk han bruke snikkarverkstaden til Sverre Svendsen i Osen på Ulstein til å lage småmøblar som han selde for å tene nokre ekstra kroner på. Yngstesonen Ole var ofte med til Ulstein. Faren sykla til og frå med småguten på stonga. Ole hugsar at maskinene der gjekk med reimdrift. Eit vasshjul i elva dreiv reimene.

I korte bolkar fekk han seg også arbeid i Fyrvesenet. Han var med og bygde molo på Veidholmen og på Grasøya. Frå protokollane i Ulstein går det fram at kommunestyret fekk i oppdrag å skaffe 8 mann til sysselsettingsarbeid for å bygge landgangsvòr på Grasøya i 1935. Peter var truleg ein av desse åtte. Sonen Ole kan i alle fall hugse at han var med til Grasøya og hadde nokre fantastiske veker der ein tidleg sommar etter at han var skulegut. Nikolai Moldskred (som var bestefar til mellom mange andre Marie Hatløy) var med som kokk til arbeidsgjengen, og han steikte terneegg til arbeidarane og til Ole.

For å spe på økonomien leigde Peter og Gina også ut loftet i bustadhuset til nystifta familiar. Mellom anna budde Petrus Hatløy, som starta målarforretning (seinare Hatløys Målarforretning), der med familie. Og mang ein skuleelev har budd på hybel hos Peter og Gina. Arne O. Grimstad (Bamse) frå Hareid var ein av dei som fekk husrom der då han tok realskulen i Ulsteinvik. Gina skaffa seg også vaskejobbar og turka fisk på Store Vikholmen, Lisje Vikholmen og på mola (rullesteinsfjøra inst på Skeide) for at familien skulle ha nok mat.

Peter og Gina fekk 4 born: Jørgen i 1912, Rasmus i 1914, Svanhild i 1917 og Ole som er den einaste som lever att i dag, i 1924. Jørgen vart gift med ei odelsjente på Vestre i Vaksvik og døydde berre 43 år gamal og lèt etter seg seg 3 mindreårige born. Rasmus og Svanhild hadde dårleg helse mesteparten av livet. Såleis var det mange sorger for Peter og Gina. Berre Ole som tok over Fredsborg i 1954, var frisk.

Men trass trasige økonomiske tap og mykje sjukdom, var det ikkje det som prega livet i Fredsborg. Med ukueleg optimisme og godt humør skapte dei eit godt liv for seg og andre.

Både Peter og Gina var glade i folk. Gina tok imot nære og fjerne familiemedlemer og andre som trong det. Ho serverte kaffi, vasskringler og potetkaker. Huset låg slik til at det var hendig å stikke innom for dei som kom frå Flø, Dimna eller Hatløya for å få litt kvild og ein matbete før dei starta på heimvegen, enten til fots eller med båt. Det var faste gjester som kom. Og det var mykje latter.

Peter kunne ikkje ha vore redd for å skilje seg ut i folkehopen. Før han gifta seg med Gina, bar han gullringar i begge øyra slik somme gjorde den tida. Det heittest at det skulle vere godt for synet. Han hadde også ei tatovering på armen, sjølv om han ikkje var sjømann. Og han var tidleg ute med å bruke ein slags bunad han fekk sydd. Det følgde ei særmerkt hue med. Men mest av alt skilde han seg ut i måten å vere på. Han var seg sjølv, han hoppa og dansa. Men det var likevel ikkje på ein måte som irriterte eller førte til kritikk. Han hadde alltid ein lett tone, og han greidde truleg å balansere mellom den pietistiske bedehusreligiøsiteten og den meir frilynde religiøsiteten ein fann i Ynglingeforeininga. Såleis var han nok ein grundtvigianar. Han hadde spesielt godt lag med born.   

Han var spretten, og folk har fortalt at han som syttiåring gjekk på hendene frå Fredsborg og ned på slippen. Sonen Ole seier at han gjekk ofte og langt på hendene, men at akkurat dette må ha vore litt overdrive. Ole Lars Ulstein trefte han ein gong då han var ein godt tilårskomen mann på veg til arbeid på slippen. Han gjorde rundkast heile vegen over flåtane, truleg for å gjere vegen litt meir morosam eller for å teste ut at han framleis kunne.

Han stilte også gjerne opp som auksjonarius under basarane på bedehuset. Vottar, forkle og lester som misjonskvinnene hadde strikka, skulle under hammaren for å skaffe pengar til misjon i Afrika og i Kina. Han heldt slik ablegøyer med alt i hop at folk kunne gløyme seg og by over evne. Så kakka han den vesle lommekniven i talarstolen. Selt. Han kunne også finne på reine fantepretter, sjølv på bedehuset og på Fredheim. Aksel Hauge fortel at ein gong mannskoret song Wergeland sin «Hurra for Jonas Anton Hjelm» på bedehuset, hadde Peter gjort seg klar med eit tau og to flagg, eit raudt og eit blått. Tauet hadde han hengt over betane i bedehustaket. Han veksla på å heise opp det blå og det raude flagget i takt med det koret song ”fløy opp det røde og ned det blå”. Det vart kanskje ikkje så lett å halde seg alvorlege for dei som stod framme og song. Men det vekte stor åtgaum.

Under krigen brukte han ablegøyene i protesten mot okkupantane på sin måte. Tyskarane var på jakt etter naboen Olav Osnes som var aktiv i motstandsrørsla. Kanskje for å avleie så mykje at Olav skulle få høve til å redde seg, hadde naboar peika ut huset til Peter for dei tyske soldatane som leitte etter motstandsmannen. Med same etternamn og ein son som heitte Ole, kunne det også reknast som ei forveksling.   Dei tyske soldatane kom ut i kjellaren på Fredsborg der Petter og tenåringssonen Ole stod ved dreiebenken. Maskinene dura og gjekk. Dei tyske soldatane sa fram ærendet sitt, men Petter tok seg god tid med å reagere og slå av maskinen. Tyskarane mist tolmodet og vifta med ein pistol opp i andletet på Petter og kommanderte far og son; «heraus!». Petter flirte og gjorde seg dum og viste veg til vedhuset med den store vedstabelen. Tyskarane tok til å rive ned ved og leite, men dei fann sjølvsagt verken Olav eller noko anna som var gøymt. Dei tyske soldatane var rasande. Gina, kona hans, var livredd. Det var tett før det vart represaliar den gongen.

Peter var glad i folk og brukte mykje tid på frivillig arbeid. Han stod i to kor på same tid, både Ulstein Songkor og Ulstein mannskor som vart skipa i 1884 etter opptakt av Ulstein Ynglingeforeining (forløparen til Ulstein Kr. Ungdomslag og Ulstein KFUK/M). Mannskoret hadde mange nasjonale songar på repertoaret. Det var ikkje rart i ei tid då sjølvstendetanken vart sterkare og unionsoppløysinga var tema.

Han var barnekjær og var ein trufast søndagskulelærar og leiar i losjen. Han var også med i ynglingeforeininga. Mimmi Sundgot Tollås som var i søndagsskulen, fortel at han hadde eit eige lag til å få med seg borna. Han snakka til dei og behandla dei med respekt. Og ikkje minst leika han med dei. Dette gjorde at han aldri trong heve røysta for å ha orden i rekkjene. Han tok med seg eigne born og losje- og søndagskuleborn på turar i fjell og fjøre. Særleg var Ulsteindalen og Osberget ynda utfluktstader. Han lærte borna om fuglar og vekstar. Han kunne kjenne att fuglelydane og herme etter dei. Og det var mykje leik og moro på den vesle sletta nedom sjølve Osberget. Det var «Slå på ringen», «Ut å gå på brannvakt» og også folkeviseleikar med song.

Ved rydding på vedhusloftet på Fredsborg vart det funne fleire små tresverd. Slike hadde også brørne til Wilhelmine (Mimmi) Sundgot Tollås. Ho meinte Peter laga dei til ei speloppsetting på Fredheim. Kanskje vart det for valdsamt sidan sverda hamna vekkgøymde på loftet. Dottera Svanhild fortalde om turar på Osnessanden. Ho mora seg med å stikke strå gjennom hola i øyra der gullringane hadde sete, og som Gina hadde kommandert ut – eller kanskje heller, erta ut. Han bar aldri ring i øyret etter han vart gift.

Huset han bygde, vitnar om at han ikkje var redd for å gå nye vegar. Han bygde i jugendstil med enkelte innslag av sveitserstil, seier dei som har greie på det. Arka er bygt i eine enden og skaper såleis ein asymmetri. Verandaen i andre enden med bogar over skaper likevel likevekt og harmoni. Ornamentet i mønet på arka er mykje enklare enn på dei tidlegare sveitserhusa. Fredsborg står i dag nesten slik det vart sett opp tidleg på 1900-talet, gult og lysande slik Peter ville ha det. Det er vanskeleg å vite kvar Peter fekk inspirasjonen frå, men han abonnerte på Illustrert Ukeblad som kom med nye skikkar også til Ulsteinvik. Han sette også opp Sin-huset (Hatløyhuset) nede ved sjøen som har litt same stilen.

Han hadde også høgtflygande idear. Fantastiske Osberget var ikkje dei første som tenkte fantastisk om Osberget. Peter filma om å sette opp ein restaurant der. Men pengane som forsvann med 30-åra, sette nok ein stoppar for realiseringa.

Då den blinde salmediktaren og lekpredikanten Matias   Orheim frå Stårheim i Nordfjord kom til Ulsteinvik og hadde med seg glas som han spelte på, var ikkje Peter sein om å prøve seg han også. Han kjøpte inn glas og stemte dei med vatn. Desse glasa er tekne var på.

Matias Orheim skapte den vakre songen «Kvardagskristen vil eg vere». Peter lytta nok også til orda i songen til Orheim. Det var heilt sikkert ikkje berre glasmusikken som fengde.   Songtekstene til Orheim fall godt saman med ideologien Peter levde etter. Han tok heile mennesket inn i kristendommen sin.   

Det er alltid humor og skøyarstrekar som kjem fram når folk har fortalt om Peter. Men det var også eit alvor og ein sterk ideologi bak. Han var fråhaldsmann, venstremann, republikanar og ikkje minst kristen med eit kall til å gi vidare bodskapen. Det var ikkje bilde av kongefamilien i heimen, men Jesusbilde var der mange av. Men han tredde ikkje verken fråhald eller kristendom nedover hovudet på folk. Han moraliserte ikkje, og heller ikkje gjorde han seg til dommar. Han fekk born og ungdom med seg gjennom leik, i eit engasjement for det han trudde på.

Peter Osnes døydde heime på kammerset i Fredsborg 9. april i 1958. Der låg han den siste tida etter at helsa skranta for alvor. Og der tok han imot venene sine. Det kom også kvinner til sjukesenga som ville snakke med han. Det syntest svigerdottera Borgny som stelte rundt han, var litt rart. Men oftast kom den beste venen hans, Ragnvald Ulfstein. Dei hadde vakse opp i lag og vore vener heile livet. Dei hadde lange – også alvorlege samtalar, og Ragnvald var også med å vake over Petter dei siste døgna han levde. Bøkene som står att etter Peter, fortel om religiøs undring og kanskje grubling midt opp i alle ablegøyene.

Historisk kjelde: Johan Ottesen