Veterinærhistorie frå Romsdal Amt og Vestre Sunnmøre

Mellom dei første utdanna veterinærane her i landet, var Hans Jørgen Amundsen Aure frå Sykkylven. Hans J. Aure var fødd i 1782, studerte i København frå 1801 til 1805, og praktiserte på Sunnmøre frå 1806 og fram mot 1820. I gamle papir finn me at han i 1814 var nemnd som jordbruker og dyrlæge. Hans J. Aure fekk stipend frå Bergen stift til dekning av studieutgiftene sine. Ordninga med stipend til norske veterinærstudentar i utlandet var fastsett av regjeringa, men som motyting måtte veterinærane binde seg til å praktisere innan det området der stipendet var gitt (stiftet eller amtet), utan vederlag for det offentlege. Likevel søkjer Aure i 1812 om å ”bli tilståt som fast løn 3-4 skilling av hver gårdbruker og 1-2 skilling av hver husmand i bemeldte fogderi som kan gresse 2 kjør” Men Det Kongelige Rentekammer avslår søknaden med fylgjande grunngjeving: ” Det Kongelige Rentekammer finder det betenkelig at pålægge almuen en sådan byrde, så meget mere som det ansees at distriktet ikke derav kan ha almennytte”. I 1815 søkjer Aure på nytt om å fast løn. Søknaden er lang og snirklete formulert, og innleiinga er slik: ”Underdanigst forestilling til Romsdal amt. Da vanskeligheter ved at foreskaffe medikamenter til de syke kreaturer, jeg som dyrlæge får under behandling, er årsaken til at jeg ikke kan stifte den nytte som jeg ønsker, har dette bevæget mig til underdanigst at forestille det høie amt disse hindringer i dyrlægevitenskapen her på Søndmør, hvilket jeg håper amtet gunstig vil ta i betænkning”. Men søknaden fører ikkje fram.

Ved sida av sitt yrke som ”beskikket veterinær”, opplyser Hans J. Aure i 1816 at han også er ”autorisert vaksinatør”. Den engelske landbylegen Edward Jenner oppdaga i 1796 at ved å smitte folk med kukoppar, vart dei immune mot vanlege koppar. I Noreg vart det frå 1810 obligatorisk å vaksinere alle norske barn med kukoppevaksine, og alle norske barn skulle ha ein attest på at dei var vaksinerte. Aure var altså autorisert vaksinatør som reiste rundt på Sunnmøre og vaksinerte barn mot koppar, som på den tid var ein dødeleg virussjukdom. På grunn av dårleg økonomi flytta Hans Jørgen Aure til Bergen rundt 1820, og me finn han der så seint som i 1852.

Ein annan svært interessant sunnmøring i dette tidsromet var Bernt Eriksen Aakre frå Hjørundfjorden. Han vart fødd i Erketunet på Åkre 16. februar 1817. Bernt Aakre viste tidleg interesse for bokleg lærdom, og i eit par år var han omgangsskulelærar i heimbygda. Samstundes fekk han undervisning i latin og gresk av soknepresten i Hjørundfjorden, Andreas Boeck. I 1843 utarbeidde Aakre eit skrift med tittelen ”Forsøg til en antikvarisk historisk Beskrivelse over Mindesmærker og Sagn vedkommende Hjørundsfjords Præstegjæld”. Skriftet var tileigna biskop Neumann i Bergen. Med dette skriftet og attest frå soknepresten, reiste Aakre til Bergen for å treffe biskopen. Møtet vart tydelegvis vellukka. Aakre hadde no bestemt seg for å bli dyrlege. Med eit anbefalingsbrev frå biskopen reiste han til Kristiania, der han kom i kontakt med Fredrik Stang, statsråd i Departementet for det Indre. Ved Stang si hjelp reiste han til Stockholm og tok til å studere ved veterinærhøgskulen der. Han studerte ved høgskulen i 1845 og 1846, men han likte seg dårleg og kom i konflikt med overdirektør Norling ved høgskulen. Han reiste derfor attende til Kristiania, der han fekk studere med professor i veterinærmedisin ved univeritetet i Kristiania, Chr. Boeck. Professor Boeck var bror til sokneprest Boeck i Hjørundfjorden. I slutten av 1847 gjekk Aakre opp til eksamen. På dette grunnlaget fekk han ved kongelig resolusjon av 31. januar 1848 autorisasjon til å drive som dyrlege. Han vart den første norske veterinær som avla veterinæreksamen i Noreg.

Bernt Aakre slo seg først ned som dyrlege i Kristiania og seinare i Follo, som var eit stort husdyrdistrikt. Der arbeidde han som dyrlege i 30 år. I 1849 gav Aakre ut ei lærebok i husdyrsjukdommar. Boka hadde tittelen:”Forsøg til Norsk dyrlægebok, letfattelig Anviisning til at lære at kjende, forebygge og helbrede de almindeligste Huusdyrsygdomme”. Boka var på 250 sider, den hadde 79 illustrasjonar og kosta 84 skilling. Boka var den første av sitt slag her i landet. Den hausta gode kritikkar, og Bernt Aakre vart kjend over heile landet, men økonomisk vart boka ingen suksess.

Bernt Aakre døydde brått på ein tur til Kristiania i 1879, 63 år gamal. Ivar Aasen var ein nær ven av Aakre gjennom mange år. Aasen skriv i dagboka si for 22. desember 1879 at han hadde vore i gravferda til Bernt Aakre.

Etter Hans Jørgen Aure var det ikkje fast dyrlege i Romsdal amt (Møre og Romsdal) før i 1856. Dette året blir Oluf Thesen tilsett som amtsdyrlege frå 1. mars. Alt 6. mars same året søkjer Thesen om at amtsdyrlegestillinga blir kombinert med ei stilling som ”reiseagronom” med ei tillegg i løna på 150 spesiedalar. Thesen skriv i søknaden at han under studietida i København også hadde fått tid til å ta undervisning i ”Engkultur, Quægrøkt og behandling av Quægets Producter”. Thesen får søknaden innvilga, med ei reiseplikt i amtet på 4 månader kvart år. Thesen vart her i fylket i 3-4 år. I 1860 finn me han som dosent i ”Veterinærvidenskab” på Landbrukshøgskulen på Ås.

I 1863 blir dyrlege Schmidt tilsett som amtsdyrlege med bustad Molde. Av årsmeldingane frå Schmidt går det fram at kampen mot skabb hjå småfe (saueskabb) var den viktigaste arbeidsoppgåva i åra framover. Saueskabb gir ullavfall, hudirritasjon, kløe og avmagring. Professor Boeck hadde i 1849 reist over heile Vestlandet frå Agder til Nordmøre og kartlagt utbreiinga av saueskabb. Han konkluderte med at over halvparten av alle sauer var smitta med parasitten.

For å bekjempe saueskabben, vart suene bada i eit bad med nikotinekstrakt. Og i årsmeldinga for 1870 skriv amtsdyrlege Schmidt fylgjande: ”I august foretokes en reise til Aalesund for at indkjøbe et Quantum Tobak til Benyttelse av den kommende Høst og Vår. Der blev hos De Herrer Rønneberg og Sønner kjøbt Tobak vektig netto 2208 pund (vel 1000 kilo). I midten av Desember iværksettes Cuur i Stranden. Her ble taget i Cuur 2611 Faar på 22 Badesteder, og hvortil gikk med 865 pund Tobak”.

I 1870 gjer Amtsformandskapet vedtak om at stillinga som amtsdyrlege skulle leggast ned frå 1. juni 1871 pga. pengemangel. Amtet var no utan dyrlege, og det måtte improviserast. I 1871 melder såleis amtmannen frå om at han har gjort avtale med distriktslege Bodom i Herøy om å ta seg av dei smittsame sjukdommane hjå husdyr i sitt embetsdistrikt. Amtsmannen hadde nemleg fått melding om at: ”Miltbrandsykdom igjen på mange steder var utbrudt i Herø og Sande”.

I 1890 gjorde amtsformannskapet vedtak om at det skulle opprettast 3 veterinærstillingar; ei i kvar av dei 3 byane i amtet. Årsaka til dette var at det i desse åra var stor eksport av levande sau frå Vestlandet til Storbritannia og Irland. I 1889 vart det eksportert 44000 sau og i 1890 23000 sau. Men berre i stillinga i Molde vart det tilsett veterinær. Nils Hansen Dahle heitte han. Som einaste veterinær måtte han ta seg av alle dei smittsame sjukdommane i heile amtet (fylket). Slik var stillinga for heile 1800-talet; berre sporadisk var det ein veterinær tilsett i Romsdal amt.

Men få år etter hundreårsskiftet vart det ein positiv snunad i interessa for å opprette nye amtsdyrlegestillingar (seinare kalla distriktveterinærstillingar). Rett nok røystar amtstinget i 1900 ned eit forslag om å opprette to nye stillingar, men i åra framover gjer amtstinget vedtak om å opprette heile 12 nye veterinærdistrikt i Møre og Romsdal, i tillegg til amtsdyrlegestillinga i Molde. Vestre Sunnmøre veterinærdistrikt vart oppretta i 1914, men pga. mangel på veterinærar vart det ikkje tilsett nokon i stillinga før i 1922.

Den første distriktsveterinæren som vart tilsett i stillinga, var ein dansk veterinær, Jens Schouenborg. Han tok dyrlegeeksamen i København i 1921. Så deltok han på ein ekspedisjon til Polen for å bekjempe eit utbrot av kvegpest. I 1922 blir han konstituert som distriktsdyrlege i Vestre Sunnmøre med bustad Larsnes. Han dekte då kommunane Hareid, Herøy, Rovde, Sande, Syvde, Ulstein og Vanylven. Schouenborg køyrde motorsykkel i praksis, og ein gong køyrde han på ein mann i Gursken, slik at denne hamna i grøfta. Mannen kara seg på beina, og brukte grov kjeft på Schouenborg. Då svara dyrlegen: ”Tror du jeg gjorde det for min fornøielses skyld?” Men alt i 1924 reiser Schouenborg tilbake til Danmark, og slår seg ned som dyrlege på Bornholm. Seinare vart han områdedyrlege i København.

Den neste distriktsveterinæren var Johannes (Jan) Leite. Til dagleg brukte han fornamnet Jan. Han var fødd i 1898 i Ålesund, og han tok eksamen ved veterinærhøgskulen i Leipzig i Tyskland i 1926. Same året vart han tilsett som distriktsveterinær i Vestre Sunnmøre veterinærdistrikt med bustad Larsnes. Han flytta seinare til Leikong og budde dei siste åra i Ulsteinvik. I 1960 vart Vestre Sunnmøre veterinærdistrikt delt i to veterinærdistrikt: Vanylven veterinærdistrikt og Ulstein veterinærdistrikt. Frå 1965 vart Leite også leiar av Ulstein offentlege kjøtkontroll. Leite arbeidde som distriktsveterinær i heile 41 år fram til 1967. Han hadde eindelt vakt natt og dag i heile si yrkeskarriere. Det kunne gå årevis mellom kvar gong han hadde nokre fridagar. Han hadde ein tøff kvardag med dårlege kommunikasjonar. Vegane var dårlege, og til øyane i Sande og Herøy måtte han bruke skyssbåt i allslags ver. Leite kunne vere ganske bøs, og standarduttrykket når han kom til gards var gjerne: ”Varmt vann og sepe og fire sterke menn”. På den tid Leite starta si yrkeskarriere, var både storfetuberkulosen og smittsom kalvekasting (abort) hjå storfe eit stort problem her i landet. Storfetuberkulosen kunne vere lokalisert i juret, slik at sjukdommen kunne smitte til folk via mjølk. Difor vart pasteurisering av mjølk påbode for å hindre smitte. I 1935 sette styresmaktene i gang ein storstilt kampanje for å utrydde smittsam kalvekasting (Brucellose). Dette var ein kjønnssjukdom hjå storfe som var svært utbreidd her i landet, også her i vårt distrikt, og som førde til store tap for bøndene. Men den danske legen og veterinæren Bernhard Bang hadde utvikla ein diagnostisk metode som kunne påvise smitta dyr ved hjelp av ei blodprøve. Distriktveterinær Leite reiste rundt på alle gardsbruk på Vestre Sunnmøre og tok blodprøve av alle kyr. Kyr som testa positivt på Brucellose, vart slakta ut, og det offentlege tok på seg kostnaden. Som eit av dei første landa i verda, vart Noreg i 1953 erklært fritt for sjukdommen, som framleis er eit stort problem i mange utviklingsland.

Då Leite slutta i 1967, vart Gunnar W. Eide tilsett i stillinga som distriktsveterinær i Ulstein veterinærdistrikt (Hareid, Herøy, Sande og Ulstein), med bustad Ulsteinvik. Han kom frå tilsvarande stilling i Vanylven veterinærdistrikt. Eide var fødd i Ålesund i 1921, og han vart utdanna veterinær frå Norges Veterinærhøgskole i 1950.

Frå 1951-55 var han privatpraktiserande veterinær i Vanylven. Frå 1955-60 var han forskar ved Norges Veterinærhøgskole i Oslo. I 1960 fekk han stillinga som distriktsveterinær i det nyoppretta Vanylven veterinærdistrikt.

Eide var 3 periodar FN-ekspert i Midt-Austen, først i Egypt, så i Iran og til sist i Kuwait. Eide var president i Den Norske Veterinærforening frå 1971-77.

I 1983 vart han tilsett som fylkesveterinær i Hordaland og Sogn og Fjordane, med arbeidsstad Bergen. For ein meir fyldig omtale av Gunnar W. Eide sjå artikkel i Levd Liv 2016.

John Osnes vart fødd i Ulsteinvik i 1947, og han vart utdanna frå Norges Veterinærhøgskole i 1973. I 1974 tok han vidareutdanning ved Norges Tekniske Høgskole i Trondheim. Frå 1975-79 var han tilsett som amanuensis ved natur- og miljøvernseksjonen ved Telemark Distrikthøgskule. I 1979 makta ikkje Gunnar W. Eide å vere åleine veterinær i Ulstein veterinærdistrikt lenger. Det vart då utlyst ei stilling som kommuneveterinær i klinisk praksis i Hareid, Herøy, Sande og Ulstein. Osnes vart tilsett i stillinga, og fekk samstundes ansvaret for Ulstein offentlege kjøtkontroll. Arbeidet med kjøtkontrollen var i hovudsak ved Brudevoll sitt slakteri i Ulsteinvik.

I åra 1993-96 var Osnes leiar av Næringsmiddeltilsynet for Søre Sunnmøre. Veterinær Jan Ludvig Lyche frå Molde fungerte som kommuneveterinær desse åra. Osnes var med i den kliniske veterinærvakta fram til årskiftet 2016/2017, og hadde då vore med på veterinærvakta samanhengande i nesten 40 år. John Osnes var med i kommunepolitikken i Ulstein i mange år. Han har også vore aktiv i Hødd, der han er æresmedlem.

Etter Gunnar W. Eide vart Lars Omenås tilsett som distriktsveterinær i Ulstein veterinærdistrikt, og han tok til i jobben i 1984. Omenås er fødd i Ålesund i 1946, og han tok eksamen ved Norges Veterinærhøgskole i 1972. Han var konstituert distriktsveterinær i Stryn frå 1972-73. Deretter dreiv han privat veterinærpraksis på Nærbø, Jæren, fram til 1980. Frå 1980-81 var han vitskapleg assistent ved Statens Veterinære Laboratorium på Sandnes, og frå 1981-84 var han distriktsveterinær utan fast distrikt i Rogaland og Agder. Utanom arbeidet ved Fylkesveterinærkontoret, måtte han steppe inn i vakante veterinærstillingar rundt om i dei 3 fylka. Det var såleis ein røynd veterinær som kom til Ulstein veterinærdistrikt. Distriktsveterinærane hadde primært ansvaret for dyrevern og bekjemping av smittsame dyresjukdommar (Dyrehelsetilsynet). Ved sida av den statlege jobben dreiv Omenås vanleg klinisk veterinærpraksis. I januar 2004 vart Statens dyrehelsetilsyn, Statens landbrukstilsyn, Statens næringsmiddeltilsyn, dei kommunale næringsmiddeltilsyna og Fiskeridirektoratets sjømatkontroll slegne saman til Mattilsynet. Distriktsveterinærstillingane vart lagde ned, og Omenås fekk arbeidsplassen sin ved Mattilsynet i Dragsund. Han fekk tittelen seniorinspektør med ansvar for fiskehelse og fiskevelferd, men han var framleis med i den kliniske veterinærvakta fram til årsskiftet 2016/2017. Lars Omenås har vore aktiv i Ulstein Rotary og i Ulstein Mannskor. Han har sommarhus i Valldal og reknar seg halvvegs som valldøl.

Leiv Aarflot er fødd i Volda i 1948, og han tok eksamen ved Norges Veterinærhøgskole i 1973. Han var kontrollveterinær på Elverum i 1974-75 og kontrollveterinær/veterinærpraksis i Namsos 1975-76. Deretter var han avdelingsveterinær ved Næringsmiddeltilsynet i Ålesund 1976-84. I 1984 tok Aarflot til i stillinga som leiar av det nyoppretta Næringsmiddeltilsynet for Søre Sunnmøre, med kontorlokale og laboratorium i Dragsund. Oppdrettsnæringa auka kraftig på denne tida, og Aarflot fekk tidleg interesse for fiskesjukdommar. I 1988 vart Sunnmøre Fiskehelseteneste AS skipa med Leiv Aarflot som sjef. Fiskeoppdrettarane på Søre Sunnmøre gjekk inn med aksjekapital, og selskapet vart samlokalisert med næringsmiddeltilsynet i Dragsund. Etter kvart kom også oppdrettarane på Nordre Sunnmøre med i selskapet, og etter kvart dekte selskapet heile fylket. Selskapet tok då namnet Nordvest Fiskehelse AS. I 1994 tok Aarflot spesialisteksamen i fiskesjukdommar, og i 1996 tok han i tillegg til den ordinære jobben til i ei deltidsstilling i det verdsomspennande legemiddelfirmaet Novartis som fiskehelsespesialist. I 2006 gjekk han over i full stilling i Novartis. Denne jobben førde med seg mykje reiseverksemd i Noreg, Europa og Amerika. Leiv Aarflot er no pensjonist. Den største fritidsinteressa hans har i alle år vore musikk. Han er medlem i Herøy Janitsjar. Aarflot bur i Fosnavåg og har hytte i Hornindal.

Alle personane som er omtala i denne artikkelen til no er enten døde eller pensjonistar, men veterinætenesta sluttar ikkje for det. Ved Veterinærkontoret i Ulsteinvik arbeider det 3 veterinærar som har døgnvakt for både husdyr og kjæledyr i kommunane Hareid, Herøy, Sande og Ulstein: Henriette Wiik Larsen tok til ved Veterinærkontoret i 2005. Ho tok eksamen ved Norges Veterinærhøgskole same året, og er no ein røynd veterinær og sjef ved kontoret. Wiik Larsen bur i Ulsteinvik. Merete Molvær Terøy tok til ved Veterinærkontoret i 2015. Ho tok eksamen ved Norges Veterinærhøgskole i 2013. Eirik Svendsen tok til ved Veterinærkontoret i 2016. Han tok eksamen ved Norges Veterinærhøgskole same året. Dei to sistnemnde veterinærane er ektefolk og bur i Ulsteinvik. Det må også nemnast at veterinær Maria Hjørungdal Bigset arbeidde ved Veterinærkontoret i Ulsteinvik frå 2012-16. Ho er frå Hareid, og tok eksamen ved University of Veterinary Medicine i Budapest i Ungarn i 2011. Ho bur no i Ålesund. Dei siste 50 åra har veterinærpraksisen i vårt distrikt gått frå å vere ein rein husdyrpraksis til praksis med overvekt av kjæledyr. Frå å vere eit reint mannsyrke, er veterinæryrket i dag i ferd med å bli kvinnedominert. Kva som vil skje i framtida, står att å sjå.

• H. Horne: Veterinærvæsenets Historie, Oslo 1925.
• E. Holager: Norges Veterinærer 1971, Oslo 1971.
• R. Skarbø: Stutt attersyn over veterinærtilhøva i Møre og Romsdal, Stranda 1983.
• W. Velle, H. K. Dahle, F. Gjesdal, N. Krogh: Norges Veterinærhøgskole 50 år. 1935 – 1985, Oslo 1985.
• W. Velle: Norges Veterinærer 1998, Bærum 1999.
• K. I. Bjørke: Indre Hjørundfjords forhistore, 2015.
• A. Frøslie: Norsk Veterinærhistorisk Selskap. Årbok 2016.