Frå åttringfiske til motordrift

Flø ligg på nordvestre sida av Hareidlandet, om lag 10 km frå Ulsteinvik sentrum. Når ein kjem frå garden Ulstein, må ein først gjennom den ubebygde Fløstranda. Men på Roppane – og vidare nordover på Indre-Flø, Midt-Flø og Ytre-Flø, breiar landskapet seg ut, og flate, veldyrka bøar kjem til syne. Først om lag 5 km lenger nord smalnar landet saman til den bratte Skolmestranda. Dette er strandflata, på det meste 600 meter brei og om lag 20 m.o.h., men for det meste 200-300 m brei. Den busette delen er om lag 3 km lang.

I aust og sør stig fjella bratt opp, og her finn vi dalane med rik beitemark. Nørdst ligg Ytreflødalen med Ytrefløvatnet, og synst Midtflødalen med Brødrevatnet.

Jorda er gronæm og fin både til åker og eng.

I nord og vest står havet på. Nokre små holmar skjermar så godt dei kan. Sjøen har stort sett vore rik på fisk, og fyllt både i mage og pung, vinter som sommar.

I dag bur det om lag 150 menneske på Flø. Somme er bønder og driv jorda, medan andre arbeider i industrien i kommunesenteret i Ulsteinvik.

Alle nausta og stødene langs med fjøra vitnar om kva fisket har hatt å seie for levemåten. Den store moloen, «Muren», vart påbegynt i 1874. Den skulle trygge båtane mot nordvesten. Hamna vart på mange måtar grunnlaget for den omlegginga av fisket eg skal fortelje om, og det kan difor passe å ta med litt om korleis ho vart til.

Ein av Fløgardane, Roppene, var i denne tida eigd av ein kar som budde på Solnør i Skodje. Det var Ludvig Daae, stortingsmann og i si tid statsråd. Ingbert fortalde at det var denne karen som ordna det slik at Flø fekk hamn. Hadde det ikkje vore gjort den gongen, ville det vel aldri ha vorte hamn på Flø. Daae meinte at bygda låg sentralt til i leia, og at det kunne bli ein ladestad her med tida, dersom ein fekk god hamn. Han tenkte visst å tene seg rik på heile prosjektet, han såg seg ut tomter langs med sjøen som han kunne selje etterkvart som staden og trongen til sjøbuder vaks.

Diverre for Ludvig Daae gjekk det aldri slik. Hamna vart ikkje så god at ho vart grunnlag for ein tettstad.

Steinen vart broten ut or fjellet og førd til hamna på skinner.

Arbeidet byrja som nemnt i 1874. I 1880 var det eigentlege arbeidet ferdig. I åra etter vart det så drive ein del etterarbeid, som mudring og reparasjonar. Flø konto vart avslutta 30. juni 1886, med ein endeleg utgift på kr. 379.914,48. Stortinget hadde løyvt 380.000 kr. i 1874, så det heldt akkurat.

Både jorda og sjøen har gitt folk langs kysten mat opp gjennom tidene. Dette samspelet mellom fiske og jordbruk fann vi på Flø også, og vi har det forsåvidt den dag i dag, sjølv om det etterkvart vart ei spesialnæring. Nokre vart bønder og andre fiskarar. Fiskarbonden dreiv både jorda og sjøen. Jorddrifta var nok det viktigaste, men fisket etter torsk om vinteren gjekk inn som ei særs viktig onn, på likefot med vår-, slått- og haustonn. I eldre tider og langt inn i dette hundreåret kan vi seie at så å seie kvar vaksen mann over 15-16 år rodde fiske om vinteren. Fisket har difor ikkje hatt så reint lite å seie for levemåten på landsbygda gjennom tidene.

Gjennom tidene forma det seg ut visse båttypar i dei ymse landslutane. Sunnmørsbåten vart brukt på Sunnmøre og i Romsdal – frå Ona til Stad. Det var fleire storleikar på båten, men grunndraget var eins.

Tendringen var den største. Han hadde 5 årepar og var som ei jakt med veng akterut. Tendringen var førslebåt og lasta 5-6 lester (1 lest = 2,08 tonn).
Åttringen òg hadde 5 årepar og var opptil 50 fot lang. Dei fleste hadde mannskap på 7 mann, men på dei største var det 8 mann. Alle årane var såleis ikkje i bruk samstundes. Berre i eitt rom – bakromet, kunne ein mann ro med paret av og til. Vi kan rekne at det til vanleg vart rodd med 4 årepar.
Fjørefaret hadde 4 årepar og mannskap på 6-7 mann, den vanlegaste båten frå gamalt.
Seksringen var noko mindre enn Fjørefaret, opp til 40 fot. Denne òg var havbåt med 5-7 mann.

Det er dei tre sistnemnde båtane som vart kalla storebåtar. Fjørefaret gjekk ut av talemålet på 1800-talet. Det vart berre skilt mellom åttring og seksring.
Etter storleiken kom kjempefæringen med 3 årepar, opptil 30 fot lang. Han vart også nemnd trerøring.

Trerøringen var elles ein storleik for seg, mellom kjempefæring og færing og hadde 3 årepar. Mannskapet på desse var 3-5 mann. Kjempefæringen kunne bere 5-600 torsk og trerøringen kring 300. Færingen var minst med 2 årepar.
På Flø var det åttringen som var den viktigaste av sunnmørsbåtane. Det var den som vart nytta til torskefisket om vinteren, og dei for langt ut med han.

Åttringen hadde 5 rom:
1. Kjemperomet. Der rodde dei to kjempemennene med kvar si år. Desse årane var også dei lengste.
2. Andsromet (and(øv)romet) med ein mann.
3. Store-siglå, der begge siglemennene heldt seg. Dei rodde på kvar side av masta.
4. Litle-siglå med ein mann, som hadde ausinga og rodde med paret i stilt ver.
5. Bakromet, der styrmannen heldt seg. Han rodde på nest attarsta tofta, og samstundes passa han styrevolen. Under sigling sat han på baktofta med volen i eine handa og skautet i den andre.

Sunnmørsåttringen var om lag 46-50 fot lang. Han var nokså lågborda og smal. Han var breiast fremst og smalna så bakover. Byggestilen på åttringen var noko spesiell. Borda var skøytte på midten. Dette, i tillegg til at æsingen ikkje gjekk frå stamn til stamn, men berre frå forstova til bakstuten, gjorde båten mjuk og ledig.

Dei 4-5 årepara var plasserte i ripskardet, ei fordjuping i ripa. Når dei siglde og det vart sjøskvette, sette dei dregleborda ned i ripskarda for å gjere seglinga mindre våtsam. Keipane var av tre. Årane vart tredde gjennom hamlebandet. Det var av vidje og gjekk gjennom keipane.

Åttringen var ein seglar med mast. Ho var plassert nokså langt bak. Seglet var nærast eit råsegl, på skap som storsegl og fokk i eitt. Med dette seglet kunne båten gå nær opp til vinden – ta høgt baut under kryssing. Seglet gjekk heilt fram i sta og langt bak i båten. Det vart heist med draget som gjekk gjennom eit hol i mastetoppen dei kalla hontora. Skautet var ein part som gjekk frå attarste segløyret og som styrmannen heldt i. Med litle- og store handsyftet på kvar si side i seglet, kunne to vevarar i seglet rykkjast saman og i tillegg bakke opp fremste parten av seglet. Når så skautet vart gitt samtidig når ein låg nær opp til vinden, fekk båten med ein gong så liten køyr at han kunne greie seg frå ei vindrose (Når både handsyft og skaut vart nytta).

Denne gamle sunnmørsbåten vart halden for å vere god havbåt og var god siglar. Då båten var smal og lågborda, glei han godt under årane når han kom i sig.

Men båten var først og fremst siglar. Det var dei særlege tilhøva her som òl fram denne båttypen. Sunnmørsfiskarane hadde lange utror. Dei for milevis til havs etter vintertorsken, fylgde han inn når han kom og forfylgde han utatt når han for.
Sommarstida var dei endå lenger ut i havet etter kveite og rundfisk. Då trongst det at båten glei lett under segla så snart der var ei kjøle.

Åttringen var nok såleis den beste havbåten mellom dei gamle formene. Han hadde vore i bruke like frå vikingtida, og tilpassa forholda etter gammal røynsle. Seglet var som nemnt framifrå og kunne gå nær oppunder vinden. Han skaut god fart og var lett å ro.

Men båten hadde sine veike sider også. Av di han var lågborda, kunne han vere nokså våtsam, og ein måtte ause mykje. Dersom det vart uvinneleg å få sjøen utatt på den måten, var det berre ei råd att: å sigle sjøen ut!

Midtskøytinga på bordgangane, som gjorde båten mjuk og lettsigld, var òg båten sin store veikskap. Dersom han vart lasta i fram- og bakskuten, kunne han brotne på ein bårerygg. Og han gjekk av etter midten, der borda var skøytte. Seglet var heller ikkje fullkome. Det bar godt i god bør og greidde høg baut, men når dei heldt på å krysse og skulle gå over til ny baut, måtte dei ta seglet ned, bere det om masta og hale det oppatt på nytt. Dette var eit slit og tok tid, og på den tida dreiv dei unna og miste høgd. Ofte måtte dei snu båten med årane òg.

Under fisket låg masta nede. Når dei så skulle til å sigle, måtte dei reise henne med handemakt. Det fanst ikkje blokk i båt. Alt dette gjorde åttringen nokså tungvindt og strevsam å sigle i motbør.

Når ein sigla, hadde kvar mann sine plassar. Den eine av kjempemennene stod i forstova og heldt utkik. Den andre sat med litlehandsyftet og hyrpte inn seglet når det trongst. Andsromkarane auste når det trongst. Under sigling sat den eine av siglekarane med draget og den andre med storehandsyftet. Styrmannen passa styrevolen og skautet. Han gav kommandoordrar til dei andre og måtte såleis passe godt på sjø og vind. Når det bles mykje, var det ein svær kommando. Karane måtte vere både snare og handfaste. Når kjempemennene som stod framme i stamnen såg eller høyrde bygene kome, ropte han «Framrøndt og sterk!» og så ropte styrmannen «Kvar sitt!» Såg så nokon ein sterk skavltopp, ropte dei «Handsyft og skaut!»

Kring midten av 1800-talet tok det til å bli noko uro kring gamlebåten. Folk var ikkje lenger nøygde med åttringen. Det galdt særleg den tungvindte riggen og det veike skroget.

Utover 1800-talet kom fisket til å krevje meir av båtutstyret enn før. Torsken vart borte frå fjordane. Fisket måtte etterkvart drivast lenger frå land, utai Djupet. Utrorane vart lange, og dette kravde større, stødigare og kraftigare båtar. Vegna vart tyngre, også dette skjerpa krava til båt og båtutstyr. Ein byrja ei meir intensiv drift etter fisken.

Først var det riggen som vart bytt. Dei to første som rigga om sunnmørsåttringen var voldingen Sivert Halkjellsvik (Skjerva-Sivert) og ulsteinmannen Bern Larsson Osnes. Den første rigga med gaffelsegl, den andre med spritsegl. Det vart gaffelseglet som slo gjennom. Dette var i 1868 eller -69.

I Herøyboka fortel Bjarne Rabben korleis det gjekk til at ein heilt ny båttype kom inn i biletet:

«Skjerva-Sivert forliste båten sin på Gardsendfluda ved Skorpa under vintersildfisket 1869, og ein av mannskapet hans omkom. Sivert måtte ha ny båt, og han let bygge ein 26 alners åttring i Bjørkedalen, oppborda med heile bordgangar og djupare og buligare enn dei gamle båtane. Båten vart rigga med to master med storsegl, storfokk og klyver på formasta, og mesan på bakmastra. Slik hadde ikkje båtbyggarane bygt før, og dei sa frå seg alt ansvar for denne båten. Skjerva-Sivert tok ansvaret på seg, han hadde fått båten bygd som han ville. Båten vart kalla «Møringen», og etter han vart denne nye båttypen kalla møringar eller møringsbåtar.»

I førstninga var det riggane som slo til. Folk rigga om båtane sine, og prøvde å rette på eitt og anna på skrovet òg, bygde t.d. skanddekk på dei. Men dei vart ikkje fullgode på den måten. Dei var for låge enno. Slik var det vel på Flø òg utetter 1870-åra.

Men då hamna kom, vart det ei endring. Etter at den var ferdig 1880-1885 kunne fløkarane skaffe seg større båtar. Før moloen kom, stod havet rett på og fiskarane brukte ofte å drage åttringane på land når dei kom heim. Dei tunge møringane var det vanskelegare med. Dei måtte ligge for utfar om natta, og på Flø gjorde hamna dette mogleg.

Dei indre årsakene til båtskiftet var altså lengre utror og større krav til båtane. Dei reint ytre faktorane på Flø som gjorde skiftet mogleg, var at vi fekk god hamn. I tida 1880-85 kan vi seie at alle hadde gått over til møringsbåtar.

Møringsbåten var betre sjøbåt enn den gamle sunnmørsåttringen. Møringen var djupare og stødigare, skrovet var sterkare fordi bordgangane var heile, ikkje skøytte på midten. Skanddekket gjorde båten mykje turrsamare enn dei gamle åttringane. I framskuten la dei ofte eit dekk jamnt med ripa, så der vart eit lite hus. Der plasserte ein ein vedaomn, og i løpet av den lange dagen kunne ein få litt kvild og varme i kroppen, samstundes med at ein kunne varme litt drikke.

Møringsbåtane hadde elles jarntollar i staden for dei gamle trekeipane. Der var framleis 4 årepar.

Det var elles den nye riggen som var det mest særprega ved den nye båten. Møringen hadde fire segl: klyver, fokke, storsegl og mesan. Dei tre første segla var knytte til stormasta, medan mesanmasta stod akter. Den nye riggen fungerte godt og fiskarane lærte seg etterkvart å behandle både båt og rigg.

Båtane kunne vere 40-45 fot, og kunne laste mykje. Ingbert Flø fortalte at Bern-Pål lasta 1700 torsk i tillegg til vegna oppi båten, og siglde med det heilt frå Hammaren, langt nordfor Djupet, og heim. Det skulle bli minst 9 tonn med last og vegn!

Båtane hadde no altså blitt tryggare og større, lettare å segle. Istadenfor dei «skarve» båtane far til Ingbert kalla sunnmørsåttringane, fekk ein slike «gasta» båtar som møringsbåten. Møringen vart elles kalla ein åttring.

Ein gong før hamna vart utbygd, var karane ute og styrte med noko i åttringane. Med seg hadde dei to leigdemenn. Dette var ofte fjordafolk, hyrte for eit visst tidsrom. Fløkarane ville ha ein tur i land, medan dei to leigdemennene vart igjen ombord. Men medan dei var vekke, small det i så hardt frå nordvesten at karane ikkje greidde å kome seg utatt i åttringen. Dei to leigdemennene var lite sjøvane og vart redde. Til slutt tok dei øksa og kutta rubben (Eit tjukt tau som er samanvindla så det er omlag armtjukt – brukt istadenfor ankerkjetting). Fløkarane stod hjelpelause i fjøra utan å kunne hjelpe dei. Båten rak opp i nokre berg i steinfjøra og velta. Begge leigdemennene vart tekne av dragsuget og sette livet til.

Erik-Hans-Elias omkom utanfor Skolma i ein færingsbåt. Han og sonen hadde vore nord på øyane med nokre garn til bøting. Dei heiste seglet, men det gjekk ikkje betre til enn at ei søraustgjære kvelvde båten. Elias greidde ikkje å halde seg fast så lenge, og han drukna. Sonen, Hans, ropte på hjelp, og folk på Kvitneset høyrde ropa og kom til hjelp. Gamlebåtane hadde namn. Ofte var det klengenamn, men det kunne også vere namn valde med omtanke.

Elias-karane Olav, Hans og Sigvald skulle ha seg ny møring. Dei bad læraren, Lynge-Johannes, om å gje han namn. Ein mørk kveld gjekk gamle-Lynge ut i naustet og skreiv med kvit krit på baugen: «Sjølyst». Sidan vart han heitande det. Edvard E. Indreflø og Nils-Johan kalla båten sin «Se ut». Dei måtte «ut og sjå» etter fisken sa dei ofte. Andreas-Knut og Søren-Elling smurde båten sin med så svart tjøre at han vart heitande «Svarten».

Pål-Knut på Bakkja hadde ein rask siglar som Bø-Iver i Barstadvika bygde før 1900. Pål-Knut reiste då inn og skulle sjøsette han. Knut gjekk først rundt og gav ein dram til dei som hjelpte til. Truleg gav han båten ein «støyt» av flaska også og døypte han med det. Ingbert kunne ikkje hugse kva åttringen heitte. Men det syner i alle fall at det ikkje var uvanleg å gje båtane namn.