Vattøya

I 1894 var talet på barn på Vattøya som hadde krav på skulegang 11. Der var då udelt skule, men øya hadde ikkje skulehus. På skulestyremøte den 15. mai 1914 vart det gjort vedtak om å be heradstyret godkjenne eit vedtak som Vattøy krins hadde gjort om å kjøpe Bigset skule. Prisen var kr. 1000. Skulestyret meinte at skulestova kunne førast opp att slik som ho var.

Den 2. juli i 1915 var skulestova ferdig, og krinsen kunne by inn skulestyret og alle lærarane i prestegjeldet til å møte der. Sokneprest Nils Vik var formann i skulestyret, og han heldt innviingstalen.

Vattøya hadde sams lærar med Hatløya. Det var skule 14 dagar på kvar stad. Då bar­netalet minka på Vattøya, vart borna førde til Hatløya og skula der. Då fekk Olivia Vattøy bo i skulestova.

Sjølve Vattøya er om lag ein halv kvadratkilometer stor. Høgste punktet ligg på 27,6 me­ter over havet. På øya finn ein fleire flater som det har vore mogleg å dyrke opp. Særleg i 1920- og 1930-åra vart det brote opp store område med stein og lyngmark. Vattøyfolket var ivrige og dyktige jordbrukarar.

Drikkevatnet kom både frå brønnar og regnvatn som blei samla opp frå hustaka. Mein­inga er delte om tydinga av namnet. Det kan ha sitt opphav i forma på øya og kome av gamalnorsk vottr, genitiv vattar, fordi øya har skap som ein vott. Til dømes meinte gran­skaren Sophus Bugge dette. Oluf Rygh støttar han i dette i sitt standardverk om namn i Norge.

Både Wattøenn, Vattøen og Watøen blei tidlegare nytta som namn på øya.

2 – 3000 år sidan: Ein gravhaug blir bygd på øya
1603: To bruk
Først på 1700-talet: Ole Pederson Nibe kjøpte heile Vattøya og dreiv garden aleine
1850: Garden delt i tre partar
1850: Vattøya med i same skulekrins som Hatløyane, Flø og Ulstein
1881: Vattøya er delt i 5 gardar
1897: Fyrvesenet får rett til å setje opp fyrlykt på Vattøya
1898: Vattøya får bruk nr.6, som var ein part av bruk 1 og 5
1902: Første dekksbåten, Fritjof kjem til øya. Denne får motor i 1908
1915: Skulestova (tidlegare Bigset skule) vert sett opp
1930: Skulen vert nedlagd, borna må til Hatløya for å gå på skule
1949: Borna på både Hatløyane og Vattøya må på skule i Ulsteinvik
1953: Den fyrsta familien, Martin Vattøy flytta til Ulsteinvik
3. oktober 1973: Dei siste fastbuande, søskenparet Karsten og Ingebjørg Vattøy flytta

1850 – Lars Rasmusson Blindheim, Vigra f.1823 g. Synnøve Sevaldsdotter f.1827. Lars Rasmusson kjøpte halve Vattøya i 1850 av Peter Nilssen, dvs. bnr.1 etter frådelinga av bnr. 2 og halve bnr. 5. Han flytte frå Vattøya ikring 1850.

1858 – Elias Pederson Steinvåg f.1809 g. Ingeborg Elias Pederson dreiv med smedarbeid og vart kalla «Sme-Eljas». Kona vart kalla «Sme-Ingeborg».

1872 – Andreas Olson Ulstein, Ulstein f.1846 g. Ingeborg Olsdotter. Skeide f.1847

1913 – Ole Paulson Djupvik, Herøy f.1877 g. Lina Andreasdtr. Vattøy f.1881. Dotter deira, Ingebjørg og mannen hennar, Laurits, var på bruket og stelte foreldra på deira gamle dagar. Der har ikkje bodd folk på bruket etter at Ingebjørg og Laurits Lauvstad flytte til Garnes.

1852 – Peter Erikson Rørvik, f.1818 g. Marie Rasmusdtr. Rødsethol f.1830. Peter Erikson Rørvik fekk skøyte i 1852 av Peder Nilsen for 400 spdlr. I 1881 delte han bruket i 3 deler. To av borna fekk bnr. 3 og 4. Den attverande delen, det minste, var Peter sitt kårstykkje.

1898 – Hans Peterson Vattøy, f.1870 g. Oluffa Severinsd. Kleppestøyl f.1875. Hans var fleire perioder i Amerika. I 1900 flytte han med heile huslyden til Kleppe i Herøy, der han og kona tok over eit stykke av hennar farsgard.

1907 – Lars Peterson Vattøy, f.1863 g1.Marie Olsdtr. Gjerdsbakk f.1874. G2. Karen Vestre f.1884. Lars var 12 år i Amerika og arbeidde på ein farm i Minnesota og Dakota, før han kom tilbake, gifte seg og tok over garden.

Osvald Vattøy fekk skøyte av medarvingane sine i 1972. Han budde ei kort tid på Vattøya før han flytte til Saunes i 1958. Etter den tid har bruket vore nedlagt.

1881- Severin Knutson Hjorthaugås, Volda f.1848 g1. Agnete Femina (kalla Mina) Petersdtr. Vattøy f.1857. G2. Ingeborg Johannesdtr. Ulstein f.1836. Peter Erikson Rørvik delte bruket sitt i 1881, i to større og ein mindre part. Dot­tera, Femina, og mannen hennar, Severin, fekk overta ein av dei store partane. Dette blei då bruk nr. 3.

1934 – Martin Severinsson Vattøy f. 1906 gift med Agnes Sigvaldsdtr. Støylen frå Leikong. Martin dreiv garden til 1953. Då flytta han til Saunes og bygde seg hus der.

1881 – Elias Peterson Vattøya f.1851 g1. Laurentse Nilsdtr., Volda f.1852. G2. Pauline Berntsdtr. Breivik, Breivik f.1856. G3. Elen Horsgård, Veøy f.1869. Elias fekk ta over den eine av dei store gardpartane som faren delte frå bruk nr. 2.

Elen Horsgård blei seinare gift opp att med Paul Knutson Mork, Volda.

1916 – Nikolai Eliasson f. 1984 g.Johanne Olsdtr.Jøsok, Herøy f. 1886. Nikolai fekk skøyte i 1916 frå far sin. Nikolai var på vestkysten av Amerika, i lag med syskena sine frå 1924 til 1927. Då vart han sjuk og reiste heim. Han døydde like etter at han kom heim.

1916 – Osvald Nikolaison Vattøy f. 1907 g.Jenny Andersdtr. Eikenes, Rosskard, Herøy. Han flytte til Herøy i 1973 der to av sønene hans hadde busett seg. Dag Kristensen har kjøpt dette bruket og held på å sette seg opp hytte der.

1837 – Lars Ivarson Ulstein f.1806 g.Katrine Ivarsdtr. Flote, Folkestad f.1797. Peder Erikson Rørvik og Lars Rasmusson Blindheim som hadde vore eigarar av heile Vattøya i 1850, tok over bruket i 1868. Enkja, Katrine, fekk kår. Ho flytte seinare til sonen, i Gjerdsbakk i Dimnasund. Ho døydde der. Dei to nye eigarane delte bruket mellom seg. Desse partane blei lagde til bnr. 2 og 1.

1898 – Knut Ananiasson Vågen, Dimnasund f.1869 g. Petra Jensine Andreasdtr. Vattøy f.1873. Knut fekk overta ein part av bnr. 1 og 5. Sonen, Andreas, g. Ingeborg Martinus­dtr. Gjerdsbakk, Dimna dreiv bruket ei tid etter. Etter at han døydde, i 1968, budde syskena Karsten og Ingebjørg på bruket til dei flytte til Breivik i oktober 1973.

Det har budd fleire husmenn og plassemenn på Vattøya. Den første, Lars Jakobson er nemnd allereie i 1758. Han blei gift med Guri Olsdtr. Midtflø som kom frå Midtflø. Døtra deira, Synnøve, gifte seg med Ole Serkveson Garshol, frå Garshol. Desse to er nemnde som husfolk på Vattøya i 1762. Steffen Steffenson Grodås frå Alnes, gift med Anne Pedersdtr., er nemnd som plassemann i 1819. Plassen vart kalla «Steffenplassen» etter han.

I 1824 fekk Lars Jensson Nærøy, Garshol, g. Ingeborg Endreasdtr. Torvik byggesetel på «et stykke mark som kalles Steffenplass» av Arnt Høegh. Omkrinsen av dette stykket var på 498 alen. Lars vart spedalsk og døydde av det i 1846.

Rasmus Olson Holsvik g. Anne Magdeli Andersdtr. Geitvik, Volda, fekk bygsle ein plass i 1822. Han drukna saman med drengen under ein brugdefangst. Enkja gifte seg opp att med Johannes Andersson Strømme som blei neste brukar.

Jakob Olson Nes, Volda fekk plassetel av Peter Erikson i 1873. Dette var ein plass un­der bruk 2. Han flytte til «Skokken» på Ulstein i 1879.

I og med at mennene var så pass mykje borte på fiske, var det kvinna som hadde ans­varet for husdyra, med unnatak av hesten. Ho stod for alt husarbeid frå matlaging til klesvask. Barneflokkane var store, så det var inga lett oppgåve ho hadde. I tillegg hjelpte ho til både med gardsdrift og stelling av fisk.

Vattøykvinna hadde også rokk og vevstol. Det var ikkje få klesplagg som skulle til for dei store flokkane.

Mennene hadde sine oppgåver i tillegg til sjø- og gardsdrifta. Garna skulle bøtast, gardsreiskapen skulle reparerast og kanskje skulle det syast nokre sko. Til liks med andre gardbrukarar, måtte vattøybonden vere allsidig.

Det meste av dette arbeidet gjekk føre seg i eitt rom i huset. Det var trongt, men trivselen var nok stor!

I 1853 vart Ole Martinius utpeika til å vere «lesar» av «Misjonstidende» på Vattøya. Mor hans, Katrine, var misjonsinteressert. Det står om henne at «Hun var midlet». Saman med 3 andre starta ho kvinneforeining. Dei kom saman i heimane ein gong i veka til song, lesing, prat og kaffi. Pengane dei samla inn blei gjeve til Kinamisjonen. Vattøyfolket var flittige kyrkjefolk, og når det var gudsteneste i Ulsteinkyrkja, rodde dei over til Ulsteinstranda. Derifrå gjekk dei i lag med Fløfolket til Vik. Etter at Vattøyskulen kom opp, heldt presten av og til gudsteneste eller møte der.

Vattøyfolket var praktisk talt sjølvforsynt med matvarer. Havet var ei velfyllt matbod, og folket var like mykje bønder som fiskarar. Dei dyrka poteter og gras til dyra. I tidlegare tider gjekk folk på truskedugnad frå gard til gard, slik at også kornbingane vart fyllte med havre og bygg. Graset måtte slåast, turkast og bergast i hus slik at kyr, hest og sauer fekk mat nok for vinteren.

Kyrne skaffa dei nok mjølk til drikke og matlaging. Ost og smør trong dei ikkje kjøpe. Alle fem bruka åtte ein okse i lag. Kvart år måtte han skifte fjøs. Dei som fora oksen, fekk slå Hamnholmen og Grasskvetta.

Sauene vart tekne om bord i båtar og rodde opp til Ulstein kvar vår. Vattøyfolket hadde beiterett på Ulsteinfjella. Om hausten blei dei jaga inn i ei kvie på Gåsneset for så å bli frakta tilbake til Vattøya. Så skulle dei klippast og nokre blei slakta. Kjøtet blei salta ned eller hengt opp som spekekjøt. Kjøt og innmat vart male sundt og stappa i reingjorde tarmar. Dette blei til mòr.

Kvar gard hadde også høner. Nokre av egga brukte dei sjølve. Nokre blei brukte som betalingsmiddel når dei reiste til Vik for å handle.

Leif L. Vattøy prøvde seg ei periode på 30-talet som revefarmar, men slutta etter kort tid.

Der var to hestar på øya. To gardar var i lag om kvar hest. Oppigarden var så pass liten at der var det ikkje behov for hest. Men Osvald var teknisk interessert, så han skaffa seg etterkvart ein «jernhest». Dette var ein Chevrolet 1936/37-modell.

Om sommaren reiste mange av Vattøy-karane til Shetland eller Tampen på linefiske. Lina kom gjerne i sjøen i 11-tida om kvelden. Etter 3-4 timar somn, måtte lina dragast og fisken stellast. Så var det å egne lina og få henne ut att på nytt. Slik heldt dei på heile døgnet i 14 dagar, heile eggjaturen.

Hummarfisket gjekk føre seg om våren og på forsommaren. Dei drog ut med teinene sine i 4-5 tida om ettermiddagen og kom ikkje heim før tidleg neste morgon. Så var det å få seg litt søvn før anna arbeid måtte gjerast. Nokre hadde hovudinntekta si frå dette fisket. Mykje av hummaren blei levert til oppkjøparar på Remøya og Runde.

Kvar vinter kom det store mengder med torsk inn for å gyte. Fisket etter denne vintertorsken har tradisjonelt vore det viktigaste fisket på kysten her. Også fiskarane frå Vattøy tok del i dette. Tidleg om morgonen tok dei ut og fann staden der garna stod og tok om bord fisken. Så var det å greie garna og få dei utatt på nytt.

Vel heimkomne blei fisken salta i store kar. Skulle det bli skikkeleg klippfisk av torsken, måtte han stellast. Dei drog ein færing på land og fylte han med sjø. Dette blei brukt som vaskekar. Dei «rogga» fisken som dei sa.

Deretter var det å lø han i høge, runde stablar med stein på toppen for å presse ut vatnet. Når det blei ver til det, blei fisken lagd utover berga til tørking. Når det blei kveld, eller det truga med regn, var det å legge fisken i lad igjen, med eit tak eller flak over. Dette måtte gjerast fleire gongar for at fisken skulle bli skikkeleg klippfisk.

Fisken blei levert til Ålesund, der han blei sendt vidare både innanlands og utanlands.

«Vattøy» M-44-U dreiv fiske etter sild med drivgarn kvar vinter. Denne båten var ått av dei fleste vattøybuarane. Kvar mann stilte med 7-8 garn som blei knytte saman til ei garnlenkje. Denne lenkja kunne bli opptil 2 km lang.

Ho blei sett om kvelden. Båten låg festa til lenkja til neste morgon, då garna blei dregne. Dette var eit hardt slit, då det meste gjekk føre seg for hand.

Fekk dei «søkkjelenkje»; så mykje sild i garna at dei sokk, var det berre å kutte laust og skaffe seg ny vegn.

I 1942 kosta huslydane Karsten, Osvald og Martin seg ei vindkjegle for å få elektrisk lys. Dette var tilkobla fleire batteri, som blei ladda opp når ein ikkje brukte opp alt som blei produsert. Ulempa var at vengene kunne verte øydelagde når vinden blei for sterk. Dette skjedde ved eitt høve, og det blei vanskeleg å lage nye vengjer som var like store. Det måtte dei vere for balansen si skuld. Eit lite aggregat blei kjøpt inn frå Jøsok. Dette hadde liten kapasitet, så det blei etterkvart eit sterkt ynskje om å få elektrisk kraft frå fastlandet.

Det vart lagt kabel frå Gåsneset, og laurdag 13. oktober 1956 blei den elektriske krafta sett på. I eit avisreferat etterpå heitte det:

«Vattøykonene hadde vaffelkakerøra klar, og både platene, bakaromnane og vaskemaskinane måtte prøvekøyrast alt første dagen. Og lysfest har det vore kvar dag sidan, for lyset frå Vattøya har tindra bjart både ved kveld og ved natt.»

Det var få arbeidsplassar på Vattøya. Den som ikkje hadde jord og treivst som fiskarar, måtte flytte.

Ein del tok det store spranget og flytta til det lova landet; Amerika. I boka «Ulstein og Hareid i Amerika – Ei lita emigrantsoge», står det oppført 16 personar som prøvde lukka «over there». Nokre få kom tilbake. Men dei fleste slo seg ned og fekk eit godt liv. Det var inga anna grend i Ulstein som hadde større utvandring i høve til folketalet enn Vattøya.

«Vi var som ein stor syskjenflokk» har fleire av dei som budde på Vattøya sagt. Dei hadde gode hus og kunne skaffe seg det dei trong frå havet og garden. Både telefon og straum var lagt bort.

Vattøyfolket meiner likevel at det var nødvendig å flytte. Grunnane kunne vere fleire:

1. Atteletet for ungane som skulle sendast på skule i alt slags vèr.

2. Ynskje om å få del i dei same godene som samfunnet elles; innlagt vatn, vassklosett, transportmiddel m.m. Dette let seg vanskeleg gjere på Vattøya.

3. Kjensla av å vere avstengt med m.a. sjukdom.

4. Ynskje om å ta meir del i det sosiale livet i kommunen.

5. Dårlegare fiske- og hummarfangst.

6. Ynskje om ein god og stabil arbeidsplass på land.

Også i ettertid har det vist seg at flyttinga trass alt var det beste. Martin Vattøy seier i eit intervju i boka «Øyde øyar og tause tun» fylgjande: «…Vattøya representerer store verdiar på sin måte. Men eg trur at om øya skulle bli folkesett på nytt med fastbuande, så ville det først måtte verte låke tider i landet. Vi kjem i tilfelle til å måtte gjennomgå mykje hardt og uvandt for dei som berre har opplevd det rike samfunnet vi har hatt sidan krigen».

Odd Magnus Osnes: «Der bonden var fiskar og fiskaren var bonde», Harald Grytten og Peder Otto Dybvik: «Øyde øyar og tause tun» og Knut J. Hasund og Asbjørn Waage: «Bygdebok frå Ulstein og Hareid band 3».