Jon oppi Gjerda (1876 – 1950)

Han skriv seg Johs. B. Osnes. Men i heile Ulstein tala dei berre om han Bern-Jon, og honom kjenner alle. Torsdag 13. juni fyller han 70 år.Heimen hans Jon ligg tett ut og ovani kyrkja, garden går til sjøs midt i beste forretningsstroket i Vik, og tuftene til mange av dei mest kjende forretningshusa er undan denne jorda. Faren, Bernt L. Osnes, var dugande bonde og vidkjend båtførar og føregangsmann i utviklinga av det gamle vinterfisket i open båt.Her voks so Jon opp, gjekk land- bruksskulen og budde seg til gardsdrifta og var med faren i båten i torskefisket og sildefisket vinters dag. Han Bern fekk det snart med at no vart han gamal, han trong byte attpå tofta, og han sette sonen til å greie volen. Han var visseleg ikkje so sliten at han laut gi frå seg styremannsromet. Men han ville sleppe ungguten til, og halde auge med honom den fyrste tida han førte båten. Sidan fekk Jon seg motorbåt og vart sjølv ein dugande og velkjend fiskar.

Yrkesår

Då den fyrste verdskrigen rasa, slutta Jon sjøen, dreiv fiskeforretning og kosta fiskedampskip. Det var han som bygde d.s. Osnes. Forretninga gjekk opp, og ho gjekk ned med tidene. Jon har alltid vore ein romsleg og godhjarta mann. I dei gode åra hadde han gått god for andre, og det vart for tungt å bere då nedgangen kom. Men alle som hadde med honom å gjere, anten det var fiskarar eller arbeidarar, hadde berre godt å seie om honom. Han unte andre vel, og var aldri knipen.

Det kunne vel vere trongt for honom Bern-Jon då ei tid frametter. Men han hadde då garden, om denne var heller mykje skyldtyngd. So tok han til med pelsdyr, fekk seg ein stor og fin revegard, og med kvart arbeidde han seg oppatt og vart ein velhalden mann.

Han Jon har hatt optimisme og fanta- si i rikt mål. Aldri høyrde ein honom syte eller klage, alltid hadde han til- taksvilje. Han gjekk der blid og glad, og hadde ei evne til å greie seg i ei snarvende om noko sto på. Og han var ikkje så lite ein skodespelar, som fekk det løye til, og som kunne greie rolla si. Desse evnene fekk han bruk for i den siste krigen, så han gjorde verk som gjev honom rom mellom dei fremste av dei som var med i striden her heime.

Han Jon var ein sprek og dugande soldat i åra frå hundreårsskiftet og fram til 1905, og ein pålitande kar i nøytralitetsvakta i 1914. No var han for gamal til slikt. Men det venta honom ei anna oppgåve, som ikkje var lettare, og der fåren ikkje var mindre enn i heimefronten.

Krigsåra

Sakførar Torsvik måtte ha ein mann som kunne skaffe båtar til Englands- fararane. Gjennom ein son som Jon hadde i politiet, kom han i samband med faren. Og no vart Jon den som stelte med å få i båtar i Sørøyane. Samstundes tok han imot og sytte for hus og mat til folk som skulle vestover. Han hadde dei heime hjå seg, og han fekk dei inn hjå grannar. Alle visste om at der var slik ein trafikk; men ingen tala om det so det kom norske landssvikarar eller tysk gestapo for øyra. Det var greitt i Ulstein- vik i so måte.

Korleis det var eller ikkje, fekk likevel tyskarane ein mistanke. Dei var ute og leitte etter radioapparatet hans, men fann det ikkje. Dei sende til Vik ein av verste spionane sine. Mannen kom og ville til England. Han høyrde etter far. Ingen visste om noko, han fekk spørje honom Bern-Jon. Han Jon venta ingen, og skyna kva slags kar han hadde føre seg. Han heldt honom frå seg med snakk. Men han gav seg ikkje, han måtte avstad.

Du får høyre etter utmed Skeidssjønå då, sa han Jon og fekk mannen frå seg. So ringde han til lensmannen. Det var ein kar som sa han ville til England. Tyskarane og NS ville ha slike karar. Han laut kome og ta honom. Lensmannen var noko traud  på dette, han var like god jøssing hansom han Jon.

Du må kome. Han er av rette slaget. Eg går god for honom. Jau, lensmannen kom, og mannen fekk fri skyss til politikammeret i Ålesund. Der vart dei visst noko brydde då dei såg denne “englandsfararen”. Men dei slepte honom med det same.

Gestapo-båten var nokre gonger i Ulstein også og skulle gjere ras- sia. Båten la til ved Brødrene Hatløs Mek. Verksted. Derifrå ringde det i telefonen til Vik, og bodstikka gjekk bygda rundt til alle som hadde noko å gøyme. Tyskarane fann ikkje noko, og Jon, han var i vedmarka, på fjellet etter sauer, eller eitt eller anna elles som ein bonde kan ha å stelle med. Han var aldri heime.

Det kunne av og til halde på og fløke seg i hop med so mange ukjende som samla seg til eit båtlag. Ein gong hadde Jon liggjande tolv-tretten mann på Hospitset hjå Julius Ulstein. Siste kvelden kom det dit åtte mann til frå ein annan kontakt som Jon hadde. Det var reint uventa. Dei og dei som var der frå før var ikkje kjende og mistrygde kvarandre. Der gjekk to flokkar sterke og djerve karar sure og olme og ferdige til å ryke i hop. Han Jon måtte kome. Det gjorde han, og då vart det berre godver der i garda.

Det skulle mat til so mykje folk både medan dei låg i land og venta, og på vegen over havet. Men det greidde han Jon. For det fyrste leverte han ikkje noko til tyskarane og NS-styra. Ikkje høy og ikkje halm, ikkje korn og poteter, ikkje kjøt og flesk, ikkje mjølk og egg. Han ville ikkje fø nokon tyskar. Og rasjonering og tiletling stelte han med sjølv. Dei trong mykje mat dei mange framande som kom til honom. Og der var mange nok folk med born i bygda som kunne trenge ein mjølkedrope.

Elles laut han Jon på bygda etter mat når det kom for mange og dei vart for lenge. Då var Ulsteins Forbruksforening god å ta til. Der fekk han mjøl til brød og margarin med han trong, det var aldri spurnad etter kort for mat til slikt folk.

Arbeidet med englandsfararane heldt seg so lenge krigen varde. Dei siste kom seg av garde ein av fyrste dagane av mai i fjor. Då sakførar Torsvik vart teken, tok politibetjent Kvalen romet etter honom i byen. Sidan hadde Jon kontakt her heile tida.

Det med å syte for båt sto på til eigarane fekk ansvaret for båten og måtte gå god for honom med livet. Sidan samla det seg folk som laut ut or landet, og det kom marinebåtar   vestanfrå og henta dei.Jon tok imot dei som skulle fare, fylgde med i alle særmeldingar, hadde greie på når og kvar marinebåten kom og fekk i far, so dei som skulle av stad, kunne kome seg i marinebåten.

Av og til måtte han skifte utskipings- hamn. Det var rådlaust å halde på med ein slik trafikk frå same staden i lang tid utan at folk kom til å snakke om det. Englandsferda frå Ulsteinvik laut slutte. So vart Rimøya staden. Og då tystarane og NS vart nærgåande merksame på folk og ferd der ute, flytte trafikken ut i Skorpa.

Det var ikkje berre folk som laut røme landet, Jon fekk med å gjere. Det kunne også kome folk vestanfrå med særlege erend hit. Jon tok imot dei, hadde dei, hjelpte dei so dei fekk gjort erenda, og fekk dei avgarde att. Ein laut vere sers varsame med slike folk. Helst måtte ingen annan enn Jon sjølv ha greie på dei, kor trygg bygda elles var.

Ein gong på kaldaste vinteren kom to engelske offiserar ned på Gurskøy- fjella i fallskjerm. Dei kom seg til manne og fekk skyss til honom Jon. Han gøymde dei i kyrkjetårnet. Der hadde han dei tre-fire dagar til det var gjort som gjerast skulle, og han fekk dei or landet att. Ein gong til hadde han eit lag liggande i kyrkjetårnet. Det var karar som greidde seg sjølve. I sakrestiet er det ei kokeplate der dei lunkar vatn til kristna borna. Der kokte desse karane det dei trong. Men ikkje fekk dei bruke ljos, og ikkje måtte dei røykje. Einkvan kunne bli var det. Jon hadde den gleda at alle han hadde med å gjere, både folk og båtar, kom vel fram.

Eit menneske til var det som visste om alt Jon hadde føre seg, ho Anna, kona hans. Det er ikkje visst at ho er like sterk optimist som mannen. Men ho er eit viljesmenneske og klok som få. Og ho og mannen ville det same. Det var no ho som sto føre provianteringa, ei budakone og matmor i stor stil. Ho hadde sjølv seks gutar. Den eine var ute til sjøs. Ein annan miste ho her heime no i krigsåra. Og so var det dei fire andre då, rette søner til slike foreldre. Ingen kunne vite kva som kunne hende dei.

Ein kveld ho kom ut i kjøkkenet, møtte ho yngste sonen, han kom frå spiskammerset med to brød. Skal du avstad no? spurde mora. Kva er det du ber på? Det var brød til ein kamerat, som skulle fare og ikkje hadde hatt tid til å få med seg noko heimanfrå. Sjølv skulle han ikkje fare denne gongen. Eg veit ikkje å halde deg att, om du vil fare. Du får gjere som du vil. Men fer du, vil eg vite det, so eg kan få gjere deg skikkeleg ferdig heimanfrå. Ei stund som korkje foreldra eller gutane gløymer, er natt til 9.mai i fjor. Alle fire karane kom i uniform og det som elles høyrde til inn på soverom- et og tok vellive med foreldra. Han Olav hadde fått bod, no skulle han kome til byen med heimefrontstyrken sin. Meir visste han ikkje.

Fiskarbonden

Han Bern-Jon, det er kjenningsnamnet hans, er fiskarbonden. Vaken og var sat han attpå tofta i åttringen. Djerv og rådsnar var han når det kravdest. Som han siglde båten sin ein hardversdag i fiska, slik gjorde han si vågalle gjerd i fem lange og tunge år. Fårane var ikkje mindre, og vanskane kunne vel mang ein gong vere større på land i denne tida enn på sjøen då han dreiv fiska. Men vågemodet hadde han og ein reint serleg givnad til å sigle seg fri alle fall og brot.

No er mannen 70 år. Livsmodet er som alltid det var, den ljose hugen og den varme smilen lyser imot deg. Du kjenner at det er ein god mann du møter.

Her sluttar artikkelen Olav Hatlemark har skrive.

Den store aktiviteten i Ulstein, både når det galdt den illegale trafikken til og frå England, og anna motstandsarbeid, gjorde at tyskarane var svært interesserte i å avsløre dette arbeidet. Den beste hjelpa til å avsløre mot- standsarbeidet i Midt-Noreg fekk tyskarane av Rinnanbanden med sjefen Henry Oliver Rinnan i spissen. Rinnanbanden var ekspertar i å infiltrere og avsløre motstandsgrupper. Dette førde til at storparten av motstandsgruppene i heile landsdelen vart rivne opp, og mange gode nord- menn vart arresterte, ofte forferdeleg torturerte og avretta.

Sommaren 1943 sende Rinnan einav sine dyktigaste agentar til Ulstein for å avsløre Englands-farten. Historikaren Ragnar Ulstein skriv om denne hendinga i boka “Lagunen og Stormen”.   Agenten som vart sendt til Ulstein var Einar Sigvart Lerfall (1917-1998). Då han kom til Ulsteinvik i slutten av juni 1943, brukte han dekknamnet Rolf Dahl. Han tok først kontakt med Julius Ulstein, eigaren av Ulstein Hospits. Han gav seg ut for å vere flyktning og trong hjelp vestover til England. Julius Ulstein,tidlegare Grini-fange og motstands- mann, hadde blitt varsla av JohannesB. Osnes om at Dahl var ventandes og at han var provokatør. Bestefar hadde gode kontakter i Statspolitiet i Ålesund, og hadde derifrå fått beskjed om at Rolf Dahl var på veg til Ulsteinvik. Julius Ulstein kunne såleis trygt sende Rinnan-agenten til hånå Jon oppi Gjerda.

Agenten kom til bestefar og la fram ærendet sitt, men fekk beskjed om slik hjelp kunne han ikkje gi, og nokon Englands-trafikk dreiv han ikkje med. Men då bestefar neste dag såg Dahl utenfor huset, ringde han til lensmannen; det var nemleg streng straff for ikkje å rapportere om englandsfararar. Lensmannen   hadde lita lyst på oppdraget. Dersom Dahl verkeleg var englandsfarar, kunne ein   arrestasjon koste han livet. Men Jon oppi Gjerda var sikker i si sak. Lensmannsbetjent Bjarne Moldenes henta Dahl og førde han til politikammertet i Ålesund. Der sende dei han vidare til Gestapo som straks sette han fri. Men lansmannsbetjent Moldenes vart grundig avhøyrt.

Kompromitert

Då freden kom i 1945 klarte Einar Lerfall alias Rolf Dahl å røme over til Sverige. Han vart såleis ikkje dømd saman med dei andre i Rinnanbanden då saka mot dei kom opp til doms. Men i 1947 vart Einar Lerfald arrestert i Sverige og førd tibake til Noreg. Rettssaka mot han kom opp for lagmannsretten i Trondheim vinteren 1948.

Foruten bestefar, vart Julius Ulstein og Bjarne Moldenes førde som vitne  i saka. Lagmannsretten dømde Einar Lerfall til fengsel på livstid.

I lagmannsrettsaken mot Einar Lerfall er en no begynt på tiltaltes provokasjoner på Sunnmøre. Utover våren 1943 var Lerfall blitt så godt kjent i Trondheim og Trøndelag, at han ikke lenger kunne brukes på de kanter, og han ble overført til sikkerhetspolitiet i Ålesund.

Under sin virksomhet her, brukte han til begynne med dekknamnet Rolf Dahl, seinere kalte han seg også Fiksdal.

Med Ålesund som utgangspunkt foretok så tiltalte i 1943 og 44 en mengde reiser rundt om i distriktet i håp om å vinne kontrollen over den norske motstandsbevegelsens forbindelser  mellom Vestlandet og England.

Han foretok reiser bl. a. til Nordfjordeid, Stranda, Sjøholt, Herøy og Ulsteinvik, og det er særlig hans mislykkede forsøk på å rulle opp Englands-farten fra Ulsteinvik, som vakte interesse i retten i går.

Hovedvitnet, forhenværende gårdbruker Johannes Osnes fra Ulstein, opptråtte så tilforlatelig og bombesikkert i retten, at det var som det gikk et friskt vindpust gjennom salen.

-Kjenner De Lerfall, som sitter der i tiltaleboksen? spurte lagmannen.

-Å jada, svarte Osnes, han har jeg sett mange ganger før, men da uten briller og med lysere hår!

Der fantes nok ingen tvil, og det 72-årige vitne hadde heller ikke glemt detaljene, som de fleste andre vitnene har vanskelig for å huske i dag. Lerfall hadde i juni 1943 oppsøkt vitnet og spurt om han ikke kunne hjelpe ham over til England. Han ville også gjerne ha med seg en sykepleierske fra Ålesund, og han kom med en lengere utredning om at han var ettersøkt osv.

Å nei, hadde Osnes svart, mens han gjorde seg riktig gammel og skrøpelig, jeg er no snart 100 år og slike eventyr overlater jeg til ungdommen å stelle med!

Faktum var derimot at Osnes var nettopp den mannen som dirigerte Englands-farten fra Ulsteinvik, som organiserte og “lånte” båter osv., og som allerede da hadde fått flere hundre mann over derfra.

Grunnen til at han øyeblikkelig avviste Lerfall, eller Rolf Dahl, som han kalte seg, var at han allerede en god stund i forvegen hadde fått underretning fra høyere hold om at Rolf Dahl var provokatør, og straks tiltalte var kommet til Ulsteinvik, hadde vitnet fått melding om det, så han var vel forberedt. At Lerfall hadde oppsøkt ham, fant han i grunnen ikke så rart, fordi vitnet mente tyskerne allerede da hadde mistanke til ham, og at bl.a. alle rikstelefonene han tok til Ålesund ble avlyttet.

Men Lerfall ville ikke gi seg i første omgang, og han var temmelig aggressiv. Han slo seg på lommeboka og mente at pengene skulle det ikke stå på, han kunne bare kjøpe en båt. Likeså fortalte Lerfall at han hadde fått truselbrev om angiveri og malte riktig på, hvor kritisk situasjonen var  for ham; men intet hjalp.

Han gikk da omsider, og han sa han skulle reise tilbake til byen om kvelden. Vitnet ble derfor nokså overrasket da han neste morgen så Lerfall gå og spasere på vegen foran huset hans. No var han lei av å ha ham rekende rundt seg, og han ringte straks til lensmannen på Hareide og sa at de måtte komme og ta ham med   en gang.

Da angiveren var arrestert, hadde lensmannen enno en gang kommet til Osnes og spurt om han var helt sikker på at han ikke tok feil, så de kanskje sendte en stakkers mann rett i løvens gap

– Ja, vær trygg Lensmann, svarte Osnes, knyt streng rundt halsen på ham, heng på steiner og hiv ham i havet!

Lerfall ble da ført til Ålesund og overgitt til politiet der, som straks fikk ordre om å løslate ham, da han fikk satt seg i forbindelse med SD. Under Osnes` forklaring fulgte anklagede hele tiden intenst med, og selv han måtte av og til smile anerkjennende av den konsise måten det hele ble fortalt på. Han hadde da heller ingen ting å si til vitneprovet.

Dampskipsekspeditør Julius Ulstein forklarte seg om hvorledes Lerfall hadde oppsøkt ham og utgitt seg for forhenværende Grini-kollega. Lerfall hadde bl.a. spurt ham om det var noen Milorg i bygda, hvis ikke, så tenkte han på å se å få organisert det. Likeså hadde han spurt om Englands- farten, men heller ikke om det hadde vitnet gitt ham noe skikkelig svar. Imidlertid hadde han ikke hatt noen spesiell mistanke til ham, før Osnes ringte ham opp og advarte ham.

Herredskasserer Bjarne Moldenes på Hareide, arbeidet den gang på lensmannskontoret, og var med på å arrestere Lerfall. Han hadde da utgitt seg for heimefrontmann, og tryglet dem om å la ham gå, da han risikerte det verste om han ble utlevert til tyskerne.

I det videre forhøret forklarte realskolelærer Leif Paulsen, Stranda, hvordan han i januar i 1944 var blitt oppsøkt av tiltalte, som forsøkte å pumpe ham for opplysningar. Han hadde imidlertid hatt mistanke til ham, og var svært forsiktig med hva han sa.

Kjøpmann Lars Ervik, Volda, fortalte at han tre ganger var blitt oppsøkt av tiltalte. Første gang opptråtte han som reisende for firmaet CHO-Co i Ålesund. Han hadde da ringt til vitnet og presentert seg som Erling Fiksdal. Da de siden snakket sammen, hadde han hilst vitnet fra en bekjent av ham i Ålesund, Luth Hansen, som han påsto han hadde truffet i Bergen nylig. Imidlertid visste vitnet da, at Luth Hansen satt på Falstad, og han fattet derfor straks mistanke til ham.

Lerfall hadde også spurt Ervik om det kunne skaffes noe våpen i Volda, da de trengte mer våpen til Milorg i Trøndelag, som han påsto han var en av lederne i, men vitnet hadde forholdt seg helt passiv, og han trodde derfor heller ikke at Lerfall kunne  ha stått bak, da han litt etter ble arrestert.

Ervik ble under forhørene torturert kraftig både i Ålesund og på Misjonshotellet, men det tyskerne anklaget ham for, var delvis ting som Lerfall umulig kunne hatt greie på. Rettsforhandlingene forsetter i dag med behandling av rassiane i Borgund som vesentlig skyldes Lerfalls provokasjoner.