Jekter knytt til Håkonsholmen

Hans var bonde og dreiv med jektefart. Han hadde ei jekt på 14 lester. Denne jekta leigde Nils Jakobson Myklebust fleire gangar.

I 1748 vart Nils stemnd for retten av Hans, for å ha misbrukt jekta. Nils hadde leigd jekta for å frakte varer til Romsdalsmarknaden og føre heim never og trelast. Etter denne turen hadde jekta vorte liggande i eitt år og teke skade i Fyllingen (Langevåg). Der hadde ho fare so ille at ho vart rekna for vrak.

Det kom til semje mellom partane. Nils måtte betale Hans 28 rdlr., men skulle få ha jekta og sleppe å betale frakt. Hans sjølv skulle ha alle segl, togreiskapar og jarnutstyr.

I 1755 kom der ny handelsmann på Håkonsholmen, Johan Dischington Berle. Til å frakte varene sine leigde han Osnes­jekta, eigd av Jon og Sjur Osnes. Dette var ei ny jekt som eigarane hadde kjøpt ca. 1750. Etterkvart kom Berle i skuld og måtte kvitte seg med handelsstaden. Alt vart seldt unnateke jektenaustet.

Klaus Rødset, sonen til handelsmannen i Borgarøya kjøpte Håkonsholmen i 1786 av Johan D. Berle og dreiv handelen vidare. Det var han som fekk flytta den stova som står der i dag, til staden. Ho hadde stått på prestegarden i Volda.

I 1805 kjøpte Klaus bomseglarjakta «De tvende brødre». Denne var bygd i Hardanger i 1797 og hadde ei «drægtighed» på 6 c.l. (1 c.l. = 18 tønner).

Bomseglarane var truleg dei fyrste jaktene på Sunnmøre. Jakta var kravellbygd, gaffelrigga småfartøy med dekk, utan dei karakteristiske høge stamnane som råseglsjektene hadde (sjå fig.2).

Ole Meldal Høegh, son til handelsmannen Jørgen Høegh i Ålesund, kjøpte Håkonsholmen i 1807 av Klaus Rødset. I høve salget vart det halde branntakst. Der vert jektenaustet nemnd. Storleiken på naustet var 25 alner (15.7 m) i firkant med breie svaler på begge sider: Dette naustet stod i Jektevikja på Hatløya, rett over for handelstaden.

Ole Høegh eigde jekt ilag med broren Arnt Jørgen Høegh. Råseglsjekta heitte «Guldmara» og var bygd i Stavanger i 1795. «Drægtigheden» var på 8,5 c.l.

Ole vart ikkje verande lenge i Håkonsholmen. I 1808 reiste han austpå med jekta si for å selje varer. Det viste seg at han selde alt, også jekta, og let seg forhyre på kaperskip frå Kragerø. Han hadde sannsynlegvis ikkje tenkt seg tilbake til «Holma», då han var i gjeld.

Digresjon; Bror til Ole Høegh, Arnt Jørgen Høegh, var handelsmann i Alesund og gjekk falitt i 1814. Same året flytte han til Vattøya, ei øy rett utanfor Håkonsholmen. Der hadde faren deira, Jørgen Høegh, dreve handel tidlegare.

I ufredsåra (Napoleonskrigane) var Arnt på kanonbåt. Engelskmennene tok to skuter frå han utanfor Stadt. Bror Ole var på ei av dei. Han vart teken til fange og sat 5 år i «prisonen» i England. Etterpå reiste Ole til Amerika og vart tollbetjent. Kvar jul sende han 5 pund i gull til Arnt, som handelsmann Vebjørn Svendsen på Borgarøya veksla inn. Arnt dreiv berre småhandel på Vattøya. Varene tok han hjå Vebjørn Svendsen.

Det vart halde auksjon etter Ole Meldal Høegh og tilslaget gjekk til futen Andreas Landmark. Han overdrog Håkonsholmen til sorenskrivar Hans Staboe. I tillegg til sorenskrivarembetet vart Staboe også tilsett som postopnar.

Etter denne tid vart det drive lite handel i «Holma». Sorenskrivarembetet heldt til på øya til 1845. Nils Peterson Skeide kjøpte staden i 1853 og dreiv litt handel fram til 1855, men inga jekt var knytt til handelsstaden.

I 1862 kjøpte Ole Britanus Svendsen Håkonsholmen. Han var son til handelsmann Svend Webjørnson Svendsen, i Borgarøya. Ved sida av gardsbruket dreiv Ole fiskje og eit lite fargeri. Frå no av var det slutt med handelen i «Holma».

Ole Britanus Svendsen var oldefaren til Sigurd Håkonsholm, som eig Håkonsholmen i dag. Sigurd kan fortelje at på Ole si tid gjekk ei jekt på grunn utanfor «Holma», på ei flud som i dag heiter Trollkjerringfluda. Namnet på fluda kan kome av at denne type jekt vart kalla for ei «trollkjerring». Sigurd fortel at jekta var av den gamle typen med ei mast og råsegl (sjå fig.3).

Om nemninga «trollkjerring» er eit utnamn som berre vart nytta lokalt veit Sigurd ikkje noko om.

Ole B. Svendsen redda iland restane av jekta. Nokre bord kan ein fortsatt finne på lødeveggen på Håkonsholmen.

Det er ikkje berre på lødeveggen det er jektebord på Håkonsholmen. I storbåtnaustet ligg der mange bord som golv i tillegg til noko som er spikra på veggen. Eg spurde Sigurd Håkonsholm om desse borda var ifrå same båten som dei på lødeveggen. Det kunne ikkje han svare på, ingen hadde fortalt han noko om borda i naustet. I fyrste augekast kunne det sjå ut som borda kom ifrå same båt. Dimensjonane stemde iallefall ganske bra.

Etter ei nærmare gransking i naustet viste det seg at skråbanda i grindkonstruksjonen var band med naglar og sudhogg. Breidda på skråbanda er 3 tommar, men er kløyvde på midten og nytta på begge sider av grinda. Altså breidda på banda hadde opprinneleg vore 5-6 tommar, noko som stemmer bra med ei jekt.

Eg fekk med meg båtforskarane Saxe Bjørkedal og Arne Emil Christensen (Norsk Sjøfartsmuseum) ut på Håkonsholmen for å sjå på båtrestane. Funnet vekte stor interesse av fagekspertane, – dette måtte ein prøve å rekonstruere. Seinare drog eg og Saxe ut att på Håkonsholmen, teikna av alle bord og band på gjennomsiktig plastikk i full målestokk. Alle detaljar vart nøye nedteikna.

Saxe tok med seg nedteikningane heim og brukte fleire månader på å finne ut av «puslespelet». Han gjekk utifrå at alle borda stamma frå ein og same båt. Det gjekk ikkje så bra, det vart ein merkeleg fasong på delar av skroget. Ikkje rart dei kalla båten for trollkjerring, tenkte Saxe.

Borda som ikkje passa inn i linjene for eit veltrent båtbyggjarauge, vart plukka ut. No fall puslespelet på plass. Konklusjonen var at me hadde med to ulike jekter å gjere. Kven kunne tru at ein fann restar av to jekter på ein og same stad? Seinare gjorde Sigurd oss oppmerksam på at båtborda på lødeveggen var smurde med steinkoltjøre, noko som båtborda i naustgolvet ikkje var. Hadde Sigurd nemnt dette tidlegare, hadde det nok spart Saxe for ein del «haudebry».

Borda på lødeveggen (med steinkoltjøre) stammar frå bakenden av ei jekt. Der er for lite bord til å seie sikkert kva slags type jekt det har vore, men truleg typisk for 1800-talet. Ho kan t.d. vere bygd i Nordland, Nordfjord eller Hardanger, men lite sannsynleg på Sunnmøre.

Borda og banda i naustet fortel mykje meir. Her finn ein så mange haldepunkt at ein kan rekonstruere båten. Saxe Bjørkedal har laga ein modell av jekta, og han er ikkje i tvil om at det her er snakk om ei ekte Sunnmørsjekt. Slike båtar var vanlege på Sunnmøre på 1700- talet og fram til byrjinga av 1800- talet.

Sunnmøtsjekta var ei av fleire jektetypar som trafikkerte kysten. Dei førde tørrfisk, sild, tran, skinn og andre varer inn til byane, særleg Bergen. Der bytte dei til seg korn, salt, vin, brennevin, humle, hamp, seilduk, ty og andre krambuvarer som trongst på sunnmørsbygdene.

Presten og vitenskapsmannen Hans Strøm skildra og teikna ei sunnmørsjekt på siste halvdelen av 1700-talet. Det meste av det han skriv kan nok overførast på dei fleste andre jekter langs kysten, men nokre detaljar er særmerkt Sunnmørsjekta. Teikninga til Strøm er svært interessant, og denne er grunnlaget for rekonstruksjonen av «Holme­jekta» over ripa.

«Fingeravtrykka» låg mellom anna i bordlegginga. Det viste seg at denne jekta skil seg vesentleg frå andre når det gjeld skrogfasongen. Dei tre fyrste borda i botnen spissar ned i kjølen i begge endar, i motsetning til andre, der fyrste bordet sluttar i full breidde bak i stilken. «Holme-jekta» er i grunnen ein spisstemning i begge endar.

Ein annan detalj er det smale bordet i femte omfar. Det har eit brattare legg og ein får ein liten knekk i skrogfasongen, nesten som ein sidekjøl. Det spennande her er at knarren Skuldelev I (kopiar: Saga Siglar, Borgundknarren, Kvitserk, Ottar), handelskip frå vikingtida, har ein tilsvarande detalj, men enda meir markert. Kan det tenkast at «Holme-jekta» har eit nærare slektskap med knarren enn jektene som vart bygde utover og mot slutten av 1800-talet?

For å finne ut noko, må ein sjå på kva slags jekter som har vore knytte til handelsstaden i historisk tid. I artikkelen «Jekter tilknytt Håkonsholmen» har eg prøvd å få fram den kronologiske historia om jekteverksemda frå midten av 1600-talet. Det er lite truleg at jekta er eldre enn det.

Ut ifrå dei opplysningane ein har om jekter tilknytta Håkonsholmen, er det ei som peikar seg ut, nemleg bondejekta til Hans Olson Dragesund Ytre-Dimmen. Denne jekta leigde handelsmannen på Håkonsholmen. Som nemnd i artikkelen vart handelsmannen stemnd for retten av Hans O. Ytre­Dimmen på grunn av at jekta hadde teke stor skade. Resultatet av rettsaka var at handelsmannen fekk behalde jekteskroget, men måtte betale erstatning. Hans fekk behalde alle segl, rigg og jarnutstyr.

Kva gjorde så handelsmannen med jekta? Verken skriftlege kjelder eller munnleg tradisjon fortel noko om det. Det vil ikkje vere så utenkeleg at handelsmannen brukte skroget som byggematerial til bygningane på Håkonsholmen. Storleiken på Jekta til Hans O. Ytre-Dimmen (14 lestar = 168 tønner) stemmer veldig bra med «Holme-jekta».

Bjåstad, Ingvard: Bygdebok for Hareid og Ulstein. Bind I-II.
Sunnmørspostens trykkeri 1977.

Waage, Asbjørn: Bygdebok for Hareid og Ulstein. Bind IV.
Hatlehols Trykkeri AS 1982.

Strøm, Hans: «Søndmørs Beskrivelse, I. Parts VIII. Capitel, om Søndmørs Fartøie og Seilats, med videre. Sorø-akademiets forlag i København 1762.

Informantar: Sigurd Håkonsholm, Ulsteinvik. Saxe Bjørkedal, Florø. Arne Emil Christensen, Oslo.