Barneår på Grasøy fyr

I tillegg til bustadhuset/fyret hadde vi eit kombinert uthus/ fjøs, ei tidlegare smie som fungerte som sauefjøs, og eit naust. Det noverande fyrtårnet på øya er kome til seinare (1950). Der var ikkje elektrisitet på øya, og heller ikkje aggregat. Fyrlykta bestod av ein gassbrennar med parafin som brennstoff. Dette gav eit ganske sterkt, kvitt lys, som vart forsterka av linsa rundt brennaren. Utanfor linsa var det raude og grøne glasruter som markerte dei tilsvarande sektorane for dei båtfarande. Og så var det sjølve vidunderet: «klippane», drivne av eit urverk, som gjorde at fyret gav frå seg blinkar med dei føreskrivne mellomroma. Fyrromet var eit spennande – og til dels forbode – område for oss ungane.

Far gnikka og pussa på linser og lampe, og tillet ikkje små fingeravtrykk inne i det aller heilagste. Då krigen braut ut i 1940, vart fyret sløkt, men fyrfolket hadde slik pålegg om å halde det ved like, at det kunne tennast att på kort varsel. Dette korte varselet kom til å vare i fem år, men eg hugsar enno gleda seinsommaren 1945 då fyret igjen var tent og sende sine blinkar ut i kveldsmørkret.

I fredstid var fyret sløkt frå 21. mai til 16. juli. I denne tida var vi delvis på Runde og hjelpte onkel som var ugift, med slåttearbeidet. Men vi lengta heile tida tilbake til det som vi rekna som «heime», og var glade når tida nærma seg då vi skulle tilbake til Grasøya.

Der venta slåttonn nummer to. Vi hadde to kyr og seks-sju sauer og far greidde å skrape saman fôr til desse. Ein del av øya kunne slåast med langorv, men mykje av slåtten gjekk føre seg med stuttorv mellom steinar og bergskorter. Sauene åt forresten mykje tare som fanst i overflod på øya.

Ein del av øya tilhøyrer grunneigarane på Indreflø – den såkalla «Flømarka». Der hadde Fløfolket stundom sauer sommarstida. Resten av øya, elleve mål, tilhøyrde Fyrvesenet. Om sommaren frakta vi kyrne til Runde. Det var imponerande å sjå korleis dei trippa over den smale treplanken frå landinga om bord i den vesle motorbåten vår, «Trond».

Jordbruket på Grasøya var elles nokså enkelt. Vi hadde ein potetåker som gav nok poteter til vårt eige bruk, og stundom hadde vi gulrøter og neper. Rabarbraen vaks villig og vart kjempestor, men blomar var vanskeleg å få til å trivast. Einaste unntaket å var den såkalla humleblomsten (skal tru om det offisielle namnet er tyrihjelm?) som mor planta på ein lun plass, og som framleis veks på øya. Ein avleggar, henta heim 50 år seinare, trivst no villig i solveggen heime i Ulsteinvik.

Sett frå notidssynsstad er det kanskje vanskeleg å tenke seg korleis eit ungt ektepar kunne våge seg til å slå seg ned på ein så utsett plass med tre mindreårige born.

Vi hadde ikkje telefon eller anna samband med omverda, og radioen vart tatt av tyskarane i 1941. Ein gong i veka kom postføraren med post og varer frå Runde. Då fekk vi aviser, 6 Sunnmørspostar og eit Vestlandsnytt, og samtidig kunne vi få høyre nytt frå heimbygda. Postføraren fekk med seg ei liste over det han skulle ha med av varer neste veke. Det seier
seg sjølv at det måtte planlegging til – det var ikkje berre å stikke innom butikken eit kvarter før stengetid. Stundom kunne verforholda gjere det vanskeleg for postbåten å kome. Ein vinter var vi utan samband med omverda i over tre veker på grunn av uver. Mjøllageret hadde då teke slutt, og mor hadde gått over til å steike potetkaker. Dette var like før jul og bekymringane blant oss ungane steig etter kvart som julekvelden nærma seg. Kva med storesøster – måtte ho feire jula heimanfrå? Og kva med julegåvene? For ikkje å snakke om juletreet – på Grasøya hadde vi ikkje så godt som ein einebusk som kunne brukast som erstatning. Men mor visste råd – ho leitte fram hespetreet og viste korleis vi kunne få plass til både julelys og kuler og girlander på denne uunnverlege reiskapen. Så litt trøysta vart vi. Men veslejuleaftan kom hjelpa. Rundefolket tok til å verte engstelege for korleis vi greidde oss, og sende av garde ein større dekksbåt som hadde med både ei grønbleik storesøster, juletre, julegåver og mjølsekk. Elles var det ikkje noko som stod på – vi hadde fisk, poteter og saltkjøt for lange tider.

I ettertid har eg ofte tenkt på om ikkje foreldra våre kunne vere engstelege for sjukdom og ulukker. Då mor venta barn i1939, reiste ho til Ålesund, til slektningar, og var der inntil veslebror var fødd. Han var ei veke gamal då ho kom heim att. Båten frå Sørøyane til Ålesund hadde ruta si nær Grasøya. Skulle vi til byen eller til Runde, heiste far eit spesielt signalflagg. Då stogga båten (det var MRFs dampbåt «Grei» som hadde denne ruta), og vi rodde ut i småbåt og gjekk om bord. Eg hugsar enno dei glanande andleta som hang over rekka når vi skulle om bord i rutebåten.

Mor var frå Flø, og tre av systrene hennar budde på heimegarden med utsikt til Grasøya. Vi hadde ein avtale med slekta på Flø at dersom noko var gale, skulle vi hengje opp eit svart klede frå eitt av loftsvindauga. Heldigvis fekk vi aldri bruk for dette.

Sommarstida hadde vi ofte besøk, både frå Flø og Runde. Var det ein fineverssundag, brukte vi ungane å gå bort på Flaggstong­haugen og halde utkik etter båtar frå Flø. Det første vi såg var at det blinka i dei våte åreblada. Stundom brukte dei segl, dersom det var høveleg bør. Å få besøk – eller sjølve å reise på besøk – høyrde til dei store hendingane i barndomen. Særleg var Flø eksotisk – der fanst både grolappar og orm, og til og med bjørkeskog. Elektrisk kraft hadde dei og, det var vi ikkje van med korkje på Grasøya eller på Runde.

Ei fin avveksling var det når laksefiskarane slo seg ned på øya somrane. Av ein eller annan grunn var det nokre av grunneigarane frå Nerlandsøya som hadde rett til laksevarp på utsida av øya. Kanskje hadde dei leigt rettane av Fyrvesenet? Eg hugsar spesielt Josef Teige, som i vårt lokalgeografiske univers gav namn til Josefskjeret. Særleg inntrykk gjorde det at han først smurde smør på enden av brødet og deretter skar av brødskiva. Nerlandsøy-karane førte liv og røre inn i kvardagen. Det same gjorde mennene frå Merkevesenet som hadde vedlikehald av sjømerka og lyktene langs kysten, og som budde på fyret eit par veker om somrane. Eg har inntrykk av at alle var frå Folkestad/Straums­hamn eller Dalsfjorden.

Eit av minna knyter seg til seinare psykologiprofessor Svein M. Kiie, som var med far sin på Grasøytur, og som hardnakka påstod at han kunne springe så fort på sokkelestane i graset at han ikkje vart våt på føtene. Slikt gjorde inntrykk pa ein lærenem små­gut, men då eg seinare prøvde ut teorien i praksis, vart eg syrgjeleg skuffa.

Ein gong om året kom det inspeksjon frå Fyrdirektoratet. Det gjævaste var dersom sjølve Fyrdirektøren kom – men det var mange år mellom kvar gong. I vår barnlege verd var Fyrdirektøren berre eit lite steg under Kongen. Alle restriksjonar vi var underlagde hadde si rot i Fyrdirektørens allmektige vilje, slik som å fingre med fyrlykta eller å pirke raudmåling av eit av dei mange rekkverka som norske fyrstasjonar er velsigna med. Vanlegvis var det Ingeniøren eller Kontorsjefen (med store førebokstavar i vårt medvit) som kom. Desse var høgtidssame karar med stor autoritet. Far var ein ordensmann og fekk alltid (avmålt) ros for tilstanden på fyret. Eg trur både mor og far var letta når inspeksjonen var over. Dei sette begge si ære i at alt var i orden og identifiserte seg i stor grad med Fyrvesenet. Eg hugsar mor si glede ein gong Kongen nemnde fyrpersonalet spesielt i nyttårstalen sin.

På Grasøya er det ingen naturlege vasskjelder, vi måtte greie oss med regnvatn. Med det klimaet vi har på våre kantar var vassløyse eit ukjent problem. Vatnet vart samla frå takrennene og leidd ned l ein vasstank under huset. Så pumpa vi opp vatn med ei handpumpe
etter behov. Særleg god smak var det neppe på dette vatnet, men eg kan ikkje hugse at vi reagerte på det. Elles gav parafinlampar og vedkomfyr lys og varme. Vi brukte mest kol til oppvarming. Eg kan ikkje minnast om vi hadde torvfyring på Grasøya slik vi var van med frå Runde.

Sett utanfrå kan det nok verke som om livet på ein slik liten holme måtte vere opplevingsfattig og lite utviklande. Frå vår synsstad kjendest det ikkje slik. Vi gjorde øya til «vår» og kjende bokstaveleg talt kvar stein og kvar vik på øya. Og den barnelege fantasien bygde vidare på det vi såg og opplevde. Ein flat stein fekk namnet Kongegrava – der låg nok em vikingkonge gravlagd, meinte vi. Den djupe hola som vi ikkje fek gå nær inneheldt truleg uhorvelege sjørøvarskattar, og dei tjukke murane i fyrhuset var etter alt å døme innhole med hemmelege gangar som kanskje førte langt ned i jordas indre.

Knut Krøvel var ein umåteleg god forteljar. Han fylte kvardagen vår med soger om bjørn og ulv l Ørstafjella, og vi vart aldri trøytte av å høyre dei sjølvkomponerte eventyra hans om Trond i Rundabranden og Guri i Skårura (ei ur på Runde).

Elles skulle eg gjerne unne alle born i verda å vekse opp i nærleiken av ei fjøre. Store delar av barndamen vår brukte vi mellom tang og tare, krabbar og småmort. På grunn av vanskelege landingsforhold på Grasøya er der bygd ein 90 meter lang landingsvor frå naustet og nordover. Ein skinnegang fører frå naustet og ut på enden av landinga der krana står. Ei spesialkonstruert vogn til færingen gjekk på desse skinnene. Ved denne landinga var det eit eldorado for krabbe- og småmortfiske. Ei bøygd knappenål fungerte som angel før velstanden nådde også vår vesle øy, og vi gjekk over til kjøpeonglar med mothake. Dermed auka fangstkvotane monaleg. Ei av dei få dramatiske barndomsopplevingane er forresten knytt til denne nye ongeltypen. Vi stod side om side og fiska, alle tre syskjena, då ein småmort beit på kroken min. Eg rykte til, og snøret gjekk i ein boge gjennom lufta, slik at angelen krøkte seg fast i augneloket til syster mi. Det var uråd å få angelen ut att, og dermed måtte vi vandre mote bakken – først storesyster med angelen i augneloket, så syndaren med stanga, og til sist gråtande veslebror. Mor måtte skjere ut ongelen med barberblad, og alle fire gret om kapp. Men også det enda bra – syster mi har eit dekorativt arr, og alle saman vart eit minne rikare.

Merkeleg nok var det ikkje så ofte vi datt i sjøen, men det hende av og til. Vi hadde klare reglar om kvar vi fekk lov å gå, og såvidt eg minnest heldt vi oss til regelverket. Etter at syster mi og eg hadde flytta til Runde for å gå på skule, var bror vår åleine barn på øya eit halvt års tid. Mor brukte då å binde han fast med tau om livet når han skulle fiske. Når han var lei av fiskarlivet, løyste han tauet sjølv og gjekk heim att.

Noko av det tyngste for foreldra våre var nok å sende ungane frå seg på skule Det var drøfta om vi skulle prøve å få guvernante – eit utruleg flott ord, tykte eg – men det var nok umogleg å realisere både av økonomiske og av praktiske grunnar. Så då tida kom at vi skulle byrje på skule, måtte vi innkvarterast hos farmor og tante/onkel på Runde. Eg veit for min eigen del at eg lengta utruleg heim att denne tida. Siste krigsvinteren kom også foreldra mine og veslebror tilbake til Runde. Då krigen nærma seg slutten, vart nemleg fyret bomba av allierte fly, og dei måtte gøyme seg i bergholer bak huset. Fyrvesenet bestemte då at alle fyr skulle evakuerast. Heldigvis vart ingen skada, og også husa var uskadde, bortsett frå at ein granat hadde sneia eine hjørnet av uthuset.

Huset ligg på den høgste haugen på øya – heile 13 meter over havet. Vestanfor denne haugen er det berre nakne berg med ei mengd søyler (dammar), nokre med sjøvatn i og nokre med brakkvatn. I somme av desse var der småfisk – vi kalla dei stiklingar. Etter kvart øvde vi opp teknikken med å fange stiklingane med hendene. Elles var desse søylene utruleg godt eigna til å sigle med båtar i, ein syssel som vi aldri vart leie av.

Dyrelivet på Grasøya var naturleg nok avgrensa. Utanom husdyra var det helst sjødyr vi observerte, særleg niser og kobbar, men stundom også kval. Fuglelivet var derimot rikt. Småmåse, stormåse og svartbak ruga der, i tillegg til ærfugl og sjølvsagt tjeld. Av alkefuglar var det berre teisten som ruga på Grasøya. Han bygde reir i djupe holer under steinane. Den særmerkte teistelukta gjorde at vi kjende alle teistereira på øya. Det var vanskeleg å få tak i teisteegga (dette var før fredingsreglane si tid). Men far visste råd. Han festa ei ause til ei lang stang og lirka ut egga på den måten. Derimot tok vi aldri tjeldegg. «Tjelden græt blod dersom du tar egga hans», sa mor. Og det mor sa, var gudsens sanning.

Ein gong kom ein lom til øya og heldt seg i Storesøylå i fleire dagar. Kvar morgon var vi grytidleg oppe for å observere om han enno var der. Ein dag var han borte, og vi syrgde fælt over at denne sjeldne fuglen ikkje bestemte seg for å slå seg ned på øya vår for alltid.

Men den mest spennande fuglen var terna. På Grasøya var – og er det – ein ganske stor ternekoloni. Terna rugar forholdsvis seint på sommaren, og ungane var nyleg komne ut av egga når vi kom tilbake til øya etter sommaropphaldet på Runde. Terna er ein nokså aggressiv fugl når ho har egg og ungar, og vi var mykje plaga av at ho stupte ned i hovuda våre når vi var ute på våre daglege ekspedisjonar. Boteråda var å ta seg ei høymole og vifte med over hovudet for å halde dei innpåslitne fuglane unna. Yngstemann vart etter kvart trøytt av denne vifteaktiviteten, og allereie då viste han seg som litt av ein fyndel. Han gjekk heim og leitte fram strikkahua si, fylte henne med høy, og sette henne på hovudet. Dermed kunne terna hakke i veg så mykje ho ville.

Truleg var det mykje dårleg ver på Grasøya. Eg hugsar likevel berre ein gong det var verkeleg styggever – det kan ha vore under den lange isolasjonsperioden som eg har nemnt ovanfor. Båra tok då motorbåten vår, «Trond», som låg i bøya utanfor landinga, braut han ned og kasta han opp på stranda. Far fekk trosse om bord og greidde å sikre båten slik at han ikkje dreiv av. Elles er Grasøylivet stort sett finversdagar i minnet mitt. På innsida av øya var ei fin lita vik med skjeljesand, der vi hadde badeplassen vår. Statistisk sett var det neppe mange badedagar i året, men slik eg minnest det, låg vi i sjøen heile somrane.

Far si stilling som reserveassistent var utrygg og dessutan lågt løna. Han søkte på faste stillingar i Fyrvesenet i fleire år, og kvar søknad vart fylgd av alvorlege studiar i «Fyrbokja», der alle landets fyrstasjonar var skildra, og på Noregskartet. Ikkje minst var vi ungane aktivt med i vurderingane. I 1946 fekk han stilling som fyrmeister ved Fugløykalven fyr i Nord-Troms. Dette var ein utpost der familien ikkje fekk vere med, og dermed flytte vi frå vår barndoms lukkelege øy tilbake til Runde, der vi allereie hadde hus og kjende oss heime. Vi vart den siste familien som budde på Grasøya. Fyret vart automatisert i 1986, og dermed vart tidsspennet då det budde folk på denne holmen temmeleg nøyaktig 100 år.

Det er sjølvsagt lett å idyllisere ein barndom som ligg 60 år tilbake i tid. Truleg var der ting vi sakna i barneåra våre: samvær med jamaldrande, det som i moderne språkbruk heiter sosial trening, og opplevingar av ulike slag. Likevel trur eg at dei åra vi hadde på Grasøya var heilt vesentlege for vår vidare utvikling: nærleik til naturen, eit univers som vi følte at vi hadde oversikt og herredøme over, og ikkje minst: eit nært samhald syskjena imellom og mellom barn og foreldre. Eg veit at eg har Oleif og Arne-Olav med meg når eg konkluderer med at det er uråd å tenkje seg ein betre barndom enn den vi hadde på Grasøya.