Eiksund i krigsåra

Eg var post- og telefonstyrar – og det var hektiske timar og dagar som no fylgde. Vi fekk ordre om å halde vakt ved telefonen natt og dag, og etter kvart kom også ordren om å henge opp mobiliseringsplakaten som hadde vore oppbevart forsegla ved postkontoret i alle år. Alle skilt som viste kvar telefonstasjonen og dei undersjøiske telefonkablane var måtte fjernast, for dei var bombemål i tilfelle krig. Elles strøymde det på med kunngjeringar som i oppslagsform gav opplysning om kva ein skulle gjere og kva ein ikkje skulle gjere.

Dei som hadde fått mobiliseringsordre pakka det mest nødvendige og bad farvel. Det var ei sterk oppleving å sjå dei fare, ikkje minst for dei næraste! Dei som reiste var: Ole Selvåg, brørne Alf og Peder Selvåg, Ingvald Havåg, Paul Eiksund og Hans Ødegård.

Tyskarane hadde framgong over alt, men var enno ikkje komne til Sunnmøre. Vigra kringkastingsstasjon sendte framleis til norske lyttarar og var til stor hjelp og oppmuntring desse første dagane. Stasjonen vart sjølvsagt eit av dei fremste bombemål for dei tyske bombeflya som etter kvart hadde etablert seg på norske flyplassar.

Den dagen Vigra kringkastar vart bomba, var eg komen inn i fjøra der telegrafkabelen gjekk over til Eika, og var i ferd med å demontere det store skiltet som viste kvar kabelen var, då første avdelinga av tyske bombefly kom durande nord Rovdefjorden med kurs over Eiksund. Eg sprang fram i eit naust som låg like ved, til flya hadde passert. Eg var akkurat ferdig med arbeidet då neste flyavdeling kom. Då dei var midt over Eiksund høyrdest ein skotsalve frå eit av flya. Eg ottast det verste og sprang det fortaste eg kunne attende til huset vårt der telefonstasjonen var. Der møtte eg ein oppskaka Sigurd Havåg som kunne fortelje at skotsalven hadde slege ned i ein svartor rett ved sida av vegen der han gjekk, so kvister og bark hagla rundt han!

Den tyske krigsmaskinen gjorde snart slutt på motstanden i Sør-Noreg, og etter kvart kom gutane som hadde vore innkalla heim. Alle var uskadde, og ingen av dei hadde vore i direkte kamp.

Det var stor flytrafikk i dagane som fylgde, og nokre av bombemåla var dei store fiskebåtane i distriktet. Dei som åtte båtane prøvde å gøyme dei på avsidesliggande stader slik som Eiksund-området der Hareidssnurparane Nordingen og Islendingen låg oppankra på Sildevika ved Langeneset på nordsida av Eika. På Håheimsvågen låg snurparen Tampen. Alle tre båtane vart forsøkt senka av tyske bombefly; men heldigvis bomma dei på måla.

Det kom ikkje tyske soldatar til Eiksund første krigsåra. Det hende først då dei hadde etablert seg på Garnes i Ulstein og på Berkneset i Volda-området. Eg skal aldri gløyme dagen då dei første kom. Eit militærkøyretøy i kamuflasjefargar stansa på vegen nedfor huset vårt og fire tyske soldatar med maskingevær i hendene kom opp vegen mot huset. Eg skal heller aldri gløyme kva som gjekk gjennom meg då eg stod ansikt til ansikt med dei på tunet utfor huset vårt! På dei eine sida – innestengt raseri – og på den andre sida – lammande hjelpeløyse og redsle for kva som no kunne kome til å skje!

Det var tydeleg at det var «Seierherrane» som var ute og gjekk! Dei forlangte å få bruke telefonen og gjekk rett inn første døra der dei hamna på kjøkkenet der Agnes kona mi og den knapt årsgamle Marit tok imot dei. Dei verka svært avslappa, karane som kom inn. Dei slengte frå seg maskingeværa på stolane i kjøkkenet før dei fylgde etter meg til rommet der telefonen var.

Vi var så vidt komne i gang med telefoneringa då det høyrdest eit brak på kjøkkenet. Soldatane storma innatt på kjøkkenet alle som ein, det var tydeleg at dei frykta sabotasje; men det var ikkje fritt for at dei drog på smilebandet då dei såg kven «sabotøren» var. Det var vår vesle Marit som hadde leika seg med eit av maskingeværa og mist det ned på golvet! Dette var første besøket, det skulle verte mange etter kvart.

Det var livleg samband mellom tyskarane på Hareidlandet og tyskarane i Voldaområdet, og trafikken gjekk ofte over Eiksund og då var det nokså vanleg at dei kom og skulle telefonere.

Besøk av Waffen S

Det var aldri noko trøbbel med den vanlege tyske soldat, men det var også andre typer som var ute og for. Eg skal aldri gløyme eit besøk vi fekk eit av siste krigsåra. Det var mykje trafikk den dagen både på sjøen, i lufta og på vegane. Ryktet gjekk seinare at det var sjølvaste «Ørkengeneralen» Rommel som var på tur langs kysten for å inspisere dei tyske kystfestningane. I spissen for fylgjet kom ei tropp av Hitler sine spesialfolk – dei sokalla Waffen S. Det var desse folka som stod i spissen for djevelskapen som Hitler-Tyskland presterte i løpet av andre verdskrig. Vi fekk desse karane på huset, dei skulle telefonere og dei skulle også ta husransaking. Vi hadde då mor liggande sjuk og hjelpelaus i eit rom ved sidan av kjøkkenet. Då dei var på veg inn der ho låg, prøvde Agnes å stanse dei, men dei feia henne bryskt til side og gjekk inn. Men då dei fekk sjå den sjuke gamle kvinna i senga var dei snare å slå retrett! Sjukdom frykta dei!

Det fylgde noko nifst med desse karane, og særleg på leiaren deira låg djevelskapen i tjukke lag! Ein morgon vi vakna hadde det landa ein stor engelsk sperreballong på Sjøbuskjeret tett nedfor land. Ein eller annan varsla Lensmannen som i sin tur varsla tyskarane som kom i stort antal for å berge den verdfulle ballongen. Arbeidet pågjekk til seine kvelden. Heile tida hadde vi ein tysk soldat på vakt ved telefonen. Eg kunne aldri så lite tysk, så eg prøvde å få i gong ein samtale med han. Det viste seg å vere ein veteran frå overfallet på Polen, han hadde også vore med på kampane om Warszawa. Han fortalde at han hadde kone og to barn heime i Tyskland, og på spørsmål om kva han syntest om det heile, svara han: «Eine grausame Geschichte»!

Det vart etter kvart ein stor skipstrafikk gjennom fjorden av tyske konvoiar som ikkje lenger kunne gå ytreleia. Dei vart ofte angrepne av allierte fly. Særleg minnest eg storåtaket på ein tysk konvoi som hadde søkt tilflukt i Ørstafjorden der fleire skip vart senka og eit engelsk fly vart skote ned.

Nemnast må også ein dag det var veldig flytrafikk frå morgonen av. Jagarfly og rekognoseringsfly dura tett over hustaka – over holmane og vikane og vågane på Eiksund og Eikasida. Det var tydeleg at noko særs var på ferde, og me skulle snart få syn for sagn. Det var den store tyske slagkryssaren «Prinz Eugen» som var på veg sud Vartdalsfjorden, eskortert av fleire mindre krigsskip, og sterkt skadd etter sjøslaget i Atlanterhavet mellom tyske og engelske sjøstridkrefter, der slagskipet «Bismarck» og den engelske «Hood» vart senka. Den tida var det strekt ei lufttelefonlinje mellom Eiksund og Eika, og eit av jagarflya flaug på luftspennet og sleit det ned. Ein del av flyet fall av og landa i sjøen tett ved Bakerhaugen på Eika, men flyet vart dessverre ikkje meir skadd enn at det kunne fortsette!

Prøveskyting

Etter kvart vart festningsanlegget på Berkneset ferdig, og dei store kanonane skulle prøveskytast. Då fekk vi evakueringsordre. Alle i inste halvdel av bygda skulle fare ut i Havågane eller Selvågane medan skytinga varte. Eg tok sjansen på å gå opp i fjellsida for å fylgje med på prøveskytinga. Ein slepebåt kom slepande med ei skyteskive so stor som ein lødevegg sud fjorden. Straks byrja skytinga, og til mi store glede kunne eg konstatere at dei bomma på samtlege skot!

Me fekk etter kvart røyne kva det hadde på seg å vere okkupert. Radioapparata måtte innleverast – sameleis alle skytevåpen. Når det gjaldt dei siste, var det enkelte som tok sjansen på å gøyme dei unna. Millom dei var svogeren min Jørgen Gjærde. Då lensmannsfolka kom og skulle hente eventuelt gevær møtte dei Norun, veslejenta, ute på tunet. Dei spurde om det var skytevåpen der i huset, og ho svara kvikt: «Jau, han pappa he ei børse, men eg veit ikkje kvar han he gøymt henne»! Heldigvis var ingen av karane nazistar så det fekk ikkje noko etterspel!

Etter kvart vart det også streng rasjonering på nesten alle varer. Kaffe, sukker, tobakk og alle former for snop og andre søtsaker forsvann frå butikkhyllene, etter kvart også gjær og smør. Brødmjølet vi fekk var av svært dårleg kvalitet. Fint kveitemjøl var det berre sjuke og småborn som fekk, men folk dreiv matauk i stor stil. Potet- og kornarealet vart kraftig utvida. Det vart også prøvd med kveite i bygda med godt resultat. Grønsaksdyrkinga fekk eit kraftig oppsving, og millom grønsaker av ymse slag, ruva etter kvart tobakksplantene høgt over dei andre, og dei fekk ikkje ringaste gjødselen!

Eg synest å minnast at det var godt vokstervêr alle desse åra, og eine krunåret avløyste det andre så lenge krigen varte. I sjøen krydde det av fisk så ingen trong å lide nød. Ja, faktum er at på grunn av det spartanske, men sunne kosthaldet, var helsetilstanden den beste den noko sinne har vore, og det gjeld heile landet!

Når det gjeld å fylgje med i kva som hende desse åra, var det inga hjelp i å lese avisene. Nazistane hadde overteke dei, og det var knapt nok noko anna ein kunne stole på av det som stod i dei enn dødsannonsane!

Men heldigvis hadde vi to illegale radioapparat i området. Det var brørne Sigurd og Harald Havåg som hadde ein radio i ei høyløe i Havågsnesja, og Olai Worren som hadde eit i Klungsvågen på Eika. I mørke haustkveldar vart det ofte reist dit for å få med seg kva våre folk i London hadde å fortelje.

Åra gjekk – krigslukka hadde snudd. Tyskarane var på tilbaketog overalt. Berlin fall – Hitler tok livet av seg. Dei som overtok etter han kapitulerte, og dei tyske soldatane la ned våpena i eine landet etter det andre. Til slutt var det berre Noreg att. Her stod general Bøhme med over 200.000 velvæpna soldatar. Det var ikkje noko teikn til at han ville bøye av, og tanken på kva som ville skje om han nekta å legge ned våpena, var eigna til å gje nokon kvar mareritt!

Det vart morgon den 8. mai 1945. Far og eg var komme opp på åkeren for å gjere klart for potetsetjing. Med eitt ser vi Agnes kome springande opp mot oss og gledestrålande rope at det kom melding i telefonen at tyskarane hadde lagt ned våpena og at våre eigne folk hadde overteke – Noreg var fritt! Far og eg kasta frå oss møkkagreipane, hasta heim til huset der vi bytte sko før vi la av garde på bygda. Eg nord over mot Øggaren og far ut over mot Havågane og Selvågane. Far var nesten 80 år då dette hende, og ein meir rappføtt 80-åring har vel aldri vore på vegane i Eiksund, men så hadde han også litt av eit gledebod å fare med!

Utan tap av menneskeliv

Så braut freden laus, og etter kvart kom også dei to karane våre heim som hadde vore om bord i handelsflåten. Namna deira er Robert Selvåg og Johan Blindheim. Dermed kunne vi slå fast at Eiksundbygda hadde kome gjennom dei fem krigsåra utan tap av menneskeliv. Eg vil avslutte dette attersynet over krigsåra i Eiksundbygda med Bjarne Rabben sitt fagre 8. mai dikt:

Gløym ikkje nordmann,
dette som hende deg:
såri som blødde,
skammi som brende deg.
Lyft likevel – hjarta og sjel!
No skal du ny mot framtidi vende deg!

Ikkje vert landet reist av dei klagande,
ikkje vil frukti mognast i hagane –
åkeren raust – gjeva ein haust –
utom det trugne slit gjennom dagane.

Lat deg’kje driva dådlaus for straumane!
Vitet og viljen take no taumane!
Lat oss no trygt – huset få bygt,
so det kan stå i stormen og flaumane!

Roleg vart landet løyst ut or stengslene.
Dyrd er vår lykke kjøpt gjennom trengslene.
Reis no or grus – Noreg vårt hus,
slik som vi såg det lysa i lengslene!

Bjarne Rabben