Johan von Cappelen

Johan von Cappelen var fødd i Christiania i 1720 som son av Johan von Cappelen, fødd 1690 i Bragernes, Drammen, død 09-03-1745 i Christianfjelds festning, Elverum, Sophia Glastrup, fødd i Christiania (Oslo), død 1752 i Elverum.

Johan von Cappelen og broren Otto von Cappelen studerte i København. Blant dei ”nobiles” som ”efter sedvanlig eksamination tiltraadte det akademiske borgerskab” 18. desember 1739 var brørne ”Johannes” von Cappelen (20 år) og Otto von Cappelen (18 år). Otto fullførde ”examen philosophicum” 23. juni 1742. Det går ikkje fram av arkivet at Johan tok eksamen, men det må han ha gjort, for i 1743 fullførte han teologisk ”attestas” med karakteren ”non contemnendus” – ”ikke å forakte” – som er den dårlegaste ståkarakteren. Dette kan vere grunnen til at han søkte seg til Grønland, utan at vi veit noko sikkert om det.

Han skal så ha reist til Grønland som kateket. Det er ikkje mogeleg å finne handfaste prov for dette, men Ostermann (1937) konkluderer med at han må ha reist dit. Han grunngjev dette mellom anna med at to av sønene hans reiste til Grønland og at deira trong til å reise dit ”kan skrive sig fra farens beretninger”. Han var på

Grønland ein eller to vintrar. Etter å ha kome heim frå Grønland fekk han i 1747 stilling som huslærar hjå (”conditionerede hos”) sokneprest Peder Landt i Aurdal i Valdres.

Johan von Cappelen vart utnemnd til sokneprest i Ulstein og Hareid 11. oktober 1748 medan han var i Aurdal. Her vart han gift, utan lysing og truloving, med presten si dotter Marthe Sophie som då så vidt var fylt 14 år. I kyrkjebok for Aurdal 3. juli 1749, under gifte står følgjande:

”Hr. Johan von Cappelen, Sognepræst til Harreids og Ulsteens Menigheder i Bergen Stift og min Datter Martha Sophia Landt uden Trolovelse og Lyssning efter Kongl. Allernaadigste Tilladelse af 18. juli 1749.”

Aurdalskyrkja har lagt ut informasjon om svigerfaren Peder Joachim Christophersøn Landt på internett og eit bilde av kista han er gravlagt i.
På kista hans er dei ei minneplate der det står:

Menneske!
Hvo Du er som betragter Dette Døde av et Meniske. Lær. Ikke saa meget at Du selv er Dødelig, som at Leve saaledes at Du i Døden Kan Blive udøødelig.

Den i Livet Welædle og Høglærde I for Raadnelsen selve Welærærdige. Peder Joachim Landt Er født 1696 I Landsbyen Wissenberg paa Gadsbøle Gaard i Fyens Stift.

Kaldet d: 24de Juny 1720 til Med Tiener I Ordet for Ide og Eningdalens Menighede. Hvor Han endnu hos de Gamle er I Kierlig Erindring. –

Kaldet: d: 22, May 1730 Til Sogne-Præst for Ourdahls Menighed I Walders. Der ligesaa bitterlig begræder Hans avskild fra Werden. Som den 1756 begræd Hans frivilige Av-skied fra Præste-Embedet

Den 3d April 1739 Udvald Til Prost udi Walders og Thotens Prosti. Hvis Ærværdige Klericie har Intet at anke paa Ham uden Dette

Han Resignerede. Han Tog til ægte første gang 1721 den Dydædle og Hederbaarne

Jomfru Martha Johns Datter Biørnstad Hvis Efterlevende Toe Sønner og Eene Datter grædende tage Afsked med En Elskelig Fader ved Hans Grav. Men Hvis Fire I Herren hensovede Søner Tage Imod Han i ævigheden med et ævig Takker Herren!

Anden Gang Indtraade Han i Ægteskab med Dydædle og hederbaarne Iomfru Maria Hedevig Lemmich Hvis Eene datter hielper Moderen at avtøre graaden over den Bittre Skilsmisse, Da den anden Datter forøger faderens glæde I de Seierfulde udvaldes forsamling. Han Levede saaledes At Hans liv var en Daglig Død – Død fra Werden I Det Han Ikke blev lige skikket med Denne Werden

Død fra Sig Selv I det Han Ikke giorde De Ting som Han Wilde Der for var den Død Som fældede Hans Legeme, d. 28de Martii 1759 Ingen Død Thi han blev udødelig midt I Døden Da Hans Naven bliver paa I orden I Welsignelse Hans udødelige Siæl Bliver I fuldkomen Salighed. Læsere! Hvo Du er! Tenk paa Døden I livet —– bliver De aldrigen bittert at forlade —— —- Wordan den end bliver—- .

Eldstesonen Johan Peter Cappelen vart fødd i Dimnasund i Ulstein i 30. september 1750, noko som betyr at Marthe Sophia ikkje var gravid då dei gifta seg.

I første bandet av bygdeboka for Ulstein og Hareid (Bjåstad, 1970) skriv Ingvard Bjåstad at då Johan von Cappelen kom til Dimnasund vart det halde synfaring på prestegarden i Dimnasund. Det møtte fem mann frå Ulstein og 26 menn frå Hareid og Vartdal. Presten la fram eit brev adressert til futen, sorenskrivaren og lagretten med ei oppmoding om å ta omsyn til kor forfallen prestegarden var, kor avbakeleg den låg til, kor dyrt det var å skaffe trematerial og føre det fram og kor høge arbeidslønene var for kyndige arbeidsfolk som måtte hentast frå ”langt bortliggende Steder”.

Dei husa som bygdefolket skulle halde ved like var ei gammal daglegstove med sal over, kjøken og eit lite kammers, alt under eitt tak. Vidare eit stabbur, ei drengestove og eit lite hus med namnet skulen.

Det vart vedteke å byggje ny daglegstove og ein ny hestestall. Dei andre husa vart taksert til 110 riksdalar som dei meinte å få inn att ved sal til høgstbydande. Cappelen såg seg nøgd med taksten og tilbaud seg å kjøpe dei gamle husa og å føre byggjerekneskap for nybygga. Det vart også teke takst på dei husa som presten sjølv skulle halde vedlike.

Ut gjennom 1750- og 1760-åra vart prest Cappelen eigar av ein god del jordegods i Ulstein og Hareid.

I 1766 vart det sendt inn klage på futen Alsing frå fleire stader på Sunnmøre (Bjåstad, 1970). Amtmannen og byfut Jalles i Molde vart sett til å døme i klagesakene. Ei av sakene gjekk på ”Uordener ved Extraskattens Oppebørsel”. I saka vart det hevda at presten tok 4 eller 5 rdl for truloving og brudevigsle. Amtmannen sende klagene vidare til Rentekammeret og sa seg stort sett einig med klagarane. Sjølv om restansane på Extraskatten på Sunnmøre no var oppe i 8980 rdl, burde skatten setjast enno meir ned. Han meinte også at det burde førast betre kontroll med prestane og dei avgiftene dei kravde for embetsmannsforretningar. Presten i Ulstein, Johan von Cappelen, var ein av dei prestane som det var nødvendig å føre kontroll med. I 1768 hadde han lagt ut Extraskatt for ein bonde i soknet, men tok ei ku av han til vederlag. Amtmannen sytte for at gardbrukaren fekk att kua, men futen klaga på dette til Rentekammeret over at amtmannen ”skulde have gjort ham Hinder i Extraskatts-restancenes Inddrivelse”. Amtmannen ba Cappelen om ei skriftleg utgreiing om kva som hadde gått føre seg. I stor harme skreiv amtmannen til Rentekammeret om fut Alsings framferd mot folket i 1768. Han meiner at han ikkje har hindra futen i å gjennomføre embetspliktene sine. Det var fullt lovleg ”at Tingsvidne maa søges og fremlægges til Fritagelse for Extraskattens Svarelse af sengeliggende, vanvittige og vankelmodige og vanføre Mennesker, item at saaledes Uformuende, at de paa ingen Maade formaar at udrede Extraskatten”. Noko anna hadde han ikkje gjort. Dersom nokon ville klage på dette måtte dette vere eit forvorpe menneske, som like gjerne kunne finne på å klage sjølve Rentekammeret for å ha lagt hindringar i vegen. Han la til at ”et saa dumdristigt Menneske fandtes ikke i Naturen, dersom fogden Kammerraad Alsing ei var til, der ved denne ugrundede Beskyldning fornyer Erindringen af hands for faae Aar siden til Rentekammeret ligesaa indgivne grove Beskyldning over Præsten Meldahl og Sorenskriver Falch, at de havde ophisset Almuen til ei at betale Extraskatt med mere, som dog siden befandtes usandfærdigt og af ham selv opspunden”.

Våren 1771 var det kornmangel og alle kornlagre vart tømde. Amtmannen ba Rentekammeret syte for ekstra kornforsyning. I juni søkte han om 1000 tønner havre og 500 tønner bygg til dei fattigaste. Etter ei runde rundt om i bygdene på Sunnmøre seinare på sommaren søkte han til Det norske Kammer om 2000 tønner havre og 500 tønner bygg til Sunnmøre åleine. Desse skulle leverast til Ålesund og seljast der til ein pris som gjorde at folk kjøpte dei. Hausten 1772 opplyste amtmannen at det var kornsendingar undervegs med havre og rug. Denne sendinga fekk etterspel i Ulstein skipreide. Handelsmannen Kristoffer Rønneberg på Kriksholmen frakta denne havren frå Bergen, men utan fullmakt, og selde kornet vidare til dei som ville kjøpe. Han juksa. Såleis skriv amtmannen i desember 1772 at handelsmannen ikkje hadde gjennomført handelen i samsvar med avtalen med Cappelen. Cappelen klaga på at handelsmannen ikkje hadde levert rett mengde havre. I staden for å selje kornet i verkelege korntønner hadde Rønneberg nytta sildetønner å måle opp kornet i. Desse tønnene rømde mindre enn verkelege korntønner og i tillegg mangla det 2-3 fingerbreidder på at tønnene var fulle.

Det var innført kvitteringsbøker der landeigarane vart pålagt å føre nøyaktig rekneskap både over matrikkelskulda på gardane dei åtte og over den tiend prestane hadde rett på. Det vart på denne måten innført kontroll av jordeigarane, og avtalane mellom eigar og leiglending vart dermed både fastare og kontrollerbare. Dersom ein leiglending ikkje kunne betale den skatten som var utskriven, vart det jordeigaren som måtte betale. I 1776 sende amtmannen rundskriv til alle proprietærane på Sunnmøre, at dei i følgje forordning datert 27. november 1775 skulle sende inn til Molde nøyaktige oppgåver både over matrikkelskylda på alle gardane dei åtte, og over det tiende som prestane hadde rett på. Presten Cappelen i Ulstein var ein av dei geistlege som hadde forsømt å etterkome påbodet. Jordeigarane måtte ta på seg eit visst ansvar for leiglendingane sine. I 1778 kontakta futen Cappelen og kravde han for skatten som leiglendingen Ole Olsson Midtbakken på Røyset skulle ha betalt. Lensmannen fann ikkje noko å ta utlegg i og futen vende seg då til Cappelen med krav om å betale heile skatten. Det same hende også på Garshol, der Lars Olsson ikkje greidde å betale skatten sin.

Biskop Pontoppidan skriv at Johan hadde ”havde ganske skikkelige studier og et godt forsæt”. Biskop Arentz var meir kritisk og skriv at preikene til Cappelen mangla tråd og var ulogisk oppbygde. Difor vart han ikkje prost då dette var aktuelt i 1775. Prosten for Sunnmøre, sokneprest Peder Nerem i Hjørundfjord skriv i brev til biskop Arentz 2. november 1775: ”Sognepresten Hr. Johan von Cappelen feiler just ikke paa duelighed, men har slette og ubehagelige gaver, kand heller ikke roses for stor fliid i embedet, eller omsorg for skolevæsenet, eller flittig catechisation; har og slet ungdom: men lever ellers ordentlig og er en vittig mand. Skulde provst-vallet falde paa den mand, vilde jeg ikke meget raade dertil, thi den som ikke er ret omhyggelig i sit eget kald og embedes gjerninger, vil vel ikke meget bekymre sig om andre. Desuden er han meget seendrægtig i ting som expederes og afsendes skal, saa jeg ved ham alltid blev opholdt.”

Biskopen var på visitas i Ulstein 24. juni 1781 og fekk eit sørgjeleg møte med kristenlivet i Ulstein og Hareid. I rapporten skriv han om inntrykka sine: ”Menighedernes Tilstand udi bemeldte af mig besøgte Præstegjeld er, i Henseende til Gudskundskab, skiønt ulike god, dog så beklagelig, at jeg, Gud skje Ære og Tak, ingensteds har funden saadan Vandkundighed eller Foragt for Guds Ord”. Derimot var skulestellet på dei fleste stadane betre enn han hadde venta. Lærarane hadde lite løn og sleit vondt i dei store skuledistrikta. Ungdomen i Ulstein og Hareid var ”dog nogenledes oplyst”, men om klokkar Johannes Toreson Hareid skriv han at han både ”synger og katekiserer som en Stymper”.

Johan vart likevel utnemnd til prost i 1784 og bad då om å få sonen Johan Peter som kapellan (Bjåstad, 1977).

Under visitasen i 1784 skriv biskop Irgens om prost Cappelen at ”Prædikantens Gaver ere maadelige”. Likevel synte folket god kyrkjeskikk og ekte gudsfrykt.

Visitasen 16. juli 1788 viste framleis framgang. Biskopen var til stades under gudstenesta i Ulstein kyrkje ”hvor gamle provst Cappelen prædikede over 1. Peter 4, 8 grundingen”. Ungdomen hadde betre kristendoms-kunnskapar enn i Herøy, og folket la for dagen ein sann kjærleik til den gamle presten sin. Det gjekk framover med kristendomsopplæringa. Slik vankunne blant bygdefolket, som det offentlege hadde vore klaga for, hadde han ikkje merka mykje til på Sunnmøre. Tvert i mot ”har jeg til min Glæde atter bemerket almindelig Agtpaagivenhed og en Andagt, som i Købstaden desverre aftager”.

I andre band av bygdeboka for Ulstein og Hareid (Bjåstad, 1977) vert det hevda at det er særleg to prestar som har sett djupe spor etter seg i Ulstein og Hareid: Johan von Cappelen og Peter Thams Buschman. Om Cappelen fell det sterke lovord for hans kunnskap om lovverk. Han hadde også særlege kunnskapar i plantelære og kunne lage salvar og medisinar til hjelp for dei sjuke. Dette stemmer overeins med det Ostermann (1940) skriv om at Johan hadde god kjennskap til lovverket og han også hadde god kunnskap om medisin. Dette gjorde at han kom på god fot med kyrkjelyden. Han var kjent for å vere ein svært dyktig sjelesørgjar. Då han døydde skriv biskop Irgens at han var ”en opbyggelig Lærer og tillige mange Syges Hjælper med gode Raad og Lægemidler”.

11. desember 1792 stod denne meldinga på trykk i ”Efterretninger fra Adresse-contoiret i Bergen i Norge”: ”Provst og Sognepræst for Ulfsteens og Hareids Præstegield paa Søndmør, hr. Johan von Cappelen, er ved Døden afgangen, og hans Stervboe tagen under lovbefalit Behandling. Saavel de Arvinger, der ved Dødsfaldet vare nærværende, nævnlig: Sønnerne: Hr Johan Peter v Cappelen, Kapellan i Kaldet, Jochum Christopher, Andreas Elias, Severin Martinus, hvilke alle ere fuldmyndige, samt Døttrene: Maria Hedevig, gift med Handelsmand Niels Schielderup, og Anna Sophia, ugift, tilligemed sin beskikkede Formynder, som især den fraværende Søn, hr. Peter Andreas v. Cappelen, Missionarius ordinatus i Grønland, og den på hans Vegne antagne Tilsynsværge, indkalles samtlig herved av Søndmørs Provsties geistlige Skifteret, deres Tarv ved Skiftet at paase. Ligesaa indvarsles baade Stervboens Giældnere og Tilgodehavere, alle inden Lovens Tiid, at melde sig, da enhver skal vederfares hvad Ret er. Borgen Præstegaard paa Søndmør den 5te November 1792. P.D. Baade, constitueret Provst”.

Originaldokumentet finst i skiftet etter Johan von Cappelen som er oppbevart i Statsarkivet i Trondheim.

Cappelen kjøpte opp mange gardar. Buet etter han var oppgjort med ei nettoformue på 2244 rdlr. Handelsmannen Wind i Brandal kjøpte opp det meste av eigedomane. Mellom desse var partar i Sulebust, Hovlid, Grimstad, Teigane, Nedre Rise, Snipsøyr, Overå og Bigset. Sonen Joachim Christopher kjøpte Liavåg.

Etter at Johan døydde ønska folket i Ulstein og Hareid at eldstesonen Johan Peter skulle ta over stillinga som sokneprest etter faren. Johan Peter hadde då vore kateket under faren i åtte år fram til faren døydde. Ostermann (1940) skriv at då Johan von Cappelen døydde, fann arvingane eit brev der han på dødsleiet skriv at han ville at sonen Peter Andreas, misjonær på Grønland, skulle overta som sokneprest etter seg. Folket respekterte Johan sitt ønskje og ”bøjede … sig loyalt derfor og glædede sig over dog at beholde en af familien som prest”.