Postbonden Peter Elias Pedersen Botnen

I starten var det ingen postbud, men postbønder. Også kalla postkarl. Langs ruta, og med om lag 10 km mellomrom, var det ein bonde som hadde ansvar for å frakte posten til neste gard. Bonden fekk ikkje betalt for oppdraget, men var friteken for diverse borgarpliktar som militærteneste, skyssferd, innkvartering m.m.

Ulsteinbonden Peter Elias Pedersen Botnen ved Stationen Botnen i Søndmørs Fogderie får i oppdrag å vere postkarl. I samsvar med postanordninga av 4. august 1758 får Peter sitt pantebrev og vert sett inn som postbud 16.mai 1842. Oppdraget blir gitt han for dei neste fem år. Han fekk ikkje betalt for oppdraget, men vil ved å vise fram patent-skrivet få fri for udskrivning eller enroullering til Militair-etaterne (militærteneste).

Oppdraget som postkarl stilte strenge krav til bonden som hadde fått i oppgåve å føre fram posten. Elias kunne ikkje opphalde seg lenger enn trekvart mil frå stasjonen til ei kvar tid for raskt å kunne ”befordre Posten”. Om vêr og føre var krevjande, så var det akseptert å vente inntil to timar før oppdraget blei utført. Det var også sett maksimumgrense for kor lang tid han kunne bruke til neste stasjon; tre og trekvart time når vêret var godt og fem timar når vêret var dårleg. Og det var straffbart om han brukte lenger tid.

Peter Elias Pedersen Botnen var fødd og budde på same stad som etternavnet tilseier; Botnen. Utdrag frå kyrkjeboka som soknepresten har sendt årleg til Sjøinnrulleringa i Bergen viser at Peter var fødd i 1824. Kyrkjebøkene for Ulstein brann med prestegarden julenatta 1832.
Peter var bonde. Frå midten av 1800-talet endra eigedomstilhøva seg. Gardane hadde fram til denne tid mange og små teigar. Skulle ein føre inn noko nytt, måtte ein få med seg grannen sin, og det var oftast ikkje lett; dei gamle hadde vore tente med det – og kvifor kome med noko endring?

Men kring 1860 tok det til å endre seg. No tok dei til med utskifting av gardane, og kvar mann fekk sine gardar samla i eit stykke, og fekk fullt rådevelde over sin gard. Dei kunne då få gjere som dei ville. Det gjekk ikkje fort med å legge om, så mange arbeidsmåtar og driftsmåtar heldt seg til langt ut på 1900-talet. I denne endringstida hadde Peter Elias Pedersen Botnen ansvaret for poststasjonen i Botnen.

Oppdraget som postkarl eller postbonde var ansvarsfullt, og det var viktig at det blei utført slik som forordninga krevde. Ved sjukdom måtte postbonden ved neste stasjon ta ansvaret for å føre posten vidare. Når posten skulle berast vidare, var det viktig at bonden var kledd til formålet og ”at han hadde spist seg god og mett til den forestaaende Tour, paa det at Posten ikke derefter skal forsinkes, men den maa uopholdelig befordes videre frem”. Og når posten er komen fram til neste stasjon så skal ein hjelpe til og sjå til at postsekkane blir behandla på ein skikkeleg måte.

I patentskrivet er det utførleg skildra korleis postsekken skal handterast. Når sekken skal løftast av kjerra er det viktig at opninga er lukka og vender nedover slik at det ikkje kjem inn vatn i sekken. Innhaldet i sekken må ikkje under noko omstende kome til skade. Det er ikkje berre postsekken han må sjå til vert teke vare på, han skal også ”have samme Omsorg for Underveisvæsken, Timeseddelen og Posthornet.” Om postbonden ikkje utfører arbeidet i henhold til postanordninga av 1758, vil ein måtte pårekne erstatning for tapet og ilagt bot om han ikkje kunne gi ei god forklaring på forsømmelsen.

Om Elias passerte Postaabneriet i Leikanger og Ulstein, måtte han melde seg hos postopnaren for ekspedering av posten. Denne “avstikkaren” skulle ikkje vere længer enn ein time.

I patentskrivet er det sett opp eigne reglar for bruk av posthornet. Det er viktig at hornet vert brukt når han undervegs på turen møter andre på vegen. Spesielt må hornet nyttast når det er mørkt, og den som ikkje hjelper posten å kome fram kan bli straffa. Når Peter Elias kom nær Postaabneriene i Leikong, Volda, Ulstein eller Brandal eller til ein ferjeplass, skulle han blåse i hornet ved ankomst. Og postbonden var pålagt å køyre på ”høyre side hvor saadan er muligt.”

Til slutt i patentskrivet vert postbonden oppfordra til å etterkome forskriftene. Og skulle han oppleve å bli urettmessig behandla, så måtte han melde dette for Postmesteret som har ”at paasee, at Enhver Rettigheder haandhæves”. Og skulle dei ikkje bli einige så kunne postbonden skriftleg henvende seg til det Kongelige Departement.

• Store Norske leksikon
• Ymse nedteikningar av Knut J. Hasund
• Avskrift v. Ivar S. Ertesvåg 2009, sist endra 27.des. 2009