Johannes P. Scheide

Det var sagt at då Johannes tok til på skule, trudde læraren, han Overaa på Hovset, at denne gutungen fekk han lite glede av. Han hadde så tungt for å få noko inn i hovudet. Men han var ein gnaur, han gav seg ikkje, brukte viljen sin og vart etter kvart ein flink elev.

Den sommaren Johannes fylte 12 år, i 1834, hende noko som fekk store fylgjer for guten: Han Overaa gifte seg. Læraren budde i eine delen av skulen der oppe på Hovset, og her flytte den unge kona inn. Namnet hennar var Ingeborg. Ho var frå Vartdal, og skuleungane hadde høyrt av vaksnefolket at ho skulle ha halde lag med desse haugi­anarane, så ein kunne vente seg litt av kvart. Men for skuleborna vart det ei ny og god tid. Rett som det var kom denne blide, unge kona inn til borna for å prate litt med dei. Kanskje fortalde ho litt. Men før ho gjekk ut att til seg sjølv, kunne ho kanskje seie det slik:

– Bonnj, de må aldri gløyme at Gud e glad i dokke, og Jesus e dokka beste ven.
Iver-Lars stoppa litt. Det høyrdest mest ut som om han var på gråten. Men så heldt han fram:

– Då elevane møtte på skulen neste haust, kom der inga blid ungkone inn til dei. Om sommaren skulle ho føde deira første barn, og både barnet og mora døydde. Han Volle­-Johannes har ofte sagt til oss at det ho Ingeborg sa der imellom borna, gjorde eit djupt inntrykk på honom. Han kjende seg einsam og stunda etter at der kunne vere einkvan han kunne få snakke med om Gud. Men no når ho Ingeborg var vekke, visste han ingen han kunne dele med tankane han bar på. Noko seinare, då han var konfirmert, fekk han høyre at i somme bygder var der nokre skrullete folk. Skikkeleg folk ville ikkje ha noko med dei å gjere. Dei vart kalla haugianarar, og dei fekk sanneleg ikkje stor ære av folk flest. Men trass i dette, leitte Johannes seg fram til desse som andre såg skeivt på, og her fekk han mat for si sjel og si ånd. Lars var ein tur bortom til sonen, som sat og batt på eit nytt garn. – Du gjer godt arbeid, son, kytte faren og klappa han lett på hovudet. – Det vert ikkje greitt å vere torsk når du får dette garnet i sjøen «utta i Ronde».

Så var han tilbake til Johannes:
– Johannes var ikkje jordagut, så han måtte finne seg noko anna å livberge seg på. Og då var det i grunnen berre ein utveg: å ta til som fiskar. Det var greitt nok det, men han ville liksom lenger. Difor greip han sjansen då han høyrde at det skulle setjast i gang noko nytt, noko som vart kalla «Landbrugsskole», og denne skulen låg på Åheim. Men også før den tid hadde ulsteinfolket sett at det var oppflot i Skeids-guten. Presten, han Wraamann, gjekk i brodden for å skipe ei misjonsforeining her i sokna. Over 500 ville vere med på dette, og Johannes var mellom dei ivrigaste. Dette var i 1846, og guten var berre 24 år.

Etter eit halvt år på Åheim, flytte landbruksskulen, og Johannes med den, til Grytten, til garden Åk i Romsdalen. Og no var Johannes i sitt ess. Tenk alt han kunne få lære om husdyra, om fruktdyrking, om kornavl og grønsakdyrking. Å, kor han Johannes måtte like seg der!

Og der var anna også som Johannes sette pris på. På skulen var der ei tenestejente frå Flo i Stryn. Helge heitte ho. Det var ei jente som ville gå på Herrens vegar, og dette var jenta som Johannes ville gifte seg med. Ho ville det same, «til Døden adskiller… «. Desse to kom til Ulstein, der dei kjøpte Vollane. Det var ikkje mykje å skryte av, verken husa eller jorda. Men dei to kasta seg inn i arbeidet. Visst skulle dette verte bra! Men så kom katastrofen: Det kom ein som hadde odelsrett på Vollane, og Helge og Johannes hadde berre å flytte ut med det vesle dei hadde. Men kvar skulle dei fare? Jau, Johannes hadde nok sine tankar, men ville Helge gå med på det? No når dei hadde fått born også? Men kva anna kunne dei gjere?

Ein dag kom ei nordlandsjekt på veg sørover, og den vesle familien på fire fekk vere med til Bergen. Der skulle dei ta båten til Amerika, bort frå alle sine – for alltid. Men det vart ikkje lenger enn til Bergen. Helge vart sjuk og lagdest ned i fleire månader. Johannes skjøna at det vart ikkje Amerika-reis. Men han var ein flink arbeidskar, og fekk eit arbeid som han kunne og treivst med: Han vart gartnar i hansabyen.

Vel, desse to hadde heilt frå sin første ungdom lært å setje sin lit til Gud, og dei trudde på at Storemannen ville hjelpe dei. Og hjelpa kom! Ein dag det var fint ver, greidde Helge å ta seg ein liten tur utom døra. Nett då kom ein kar gåande, og ho såg på bun­aden at det var ein nordfjording. Dei kom i prat, og ho fortalde om den fortvila situa­sjonen dei var komne i.
– Dette var eit merkeleg samantreff, svara karen, – for eg skal nett til å selje garden min heime i Nordfjord.

Dit drog dei, og dei vart samde om prisen. Johannes reiste så heim til slekta si i Ulstein for å låne pengar til jordkjøpet. Då møtte ein kar opp, han som hadde teke garden på odel. No tilbaud han Johannes garden, for han greidde ikkje «å halde på» han. Dette tilbodet kunne ikkje Johannes gå ifrå seg. Han kjøpte Vollane på nytt, og drog så til Nordfjord att.

I den nye heimen sin i Nordfjord hadde Helge ordna og stelt til så fint ho kunne. No venta ho at Johannes skulle kome, og dei skulle endeleg få kome seg til ro. Johannes kom, men det vart inga ro, nei! Johannes fortalde om den nye situasjonen dei var komne i, og at dei no skulle bryte opp på nytt. No skulle dei tilbake til Ulstein, tilbake til Vol­lane.

Der låg nett ei jekt ferdig som skulle nordom Staden, og der skulle dei få vere med. Lenge gjekk det som smurt, men då dei kom på høgd med Kjerringa, auka vinden.
– Kjerring, kva for ei kjerring er det du meiner, Iver-Lars? braut eg han av. Då slo denne rolege karen seg på knea og storlo:
– Kjerringa, det er ytste pynten på Staden, skjønar du! Men så vart han alvorleg:
– Ja, det var no Guds nåde at det ikkje enda med forferdelse.
Kjøkendøra gjekk opp, og Johanne stakk hovudet inn:
– De er vel svoltne, karar. De må kome og få dykk ei matasåd. Eg har steikt gode potekaker.
– Kome og hefte oss slik midt i arbeidet! skjente Iver attende, med flir i augo.
– Ja, kva så? Fortel meir!
– Nei, no er det mat å få! nynna med-bøtaren min. Du skal få høyre meir seinare.

Vi fekk merke at der var kome ei ny kraft på Vollane, heldt Iver fram. Vi var garnbøtarar igjen.

– Han Jetmund sa det slik då han såg korleis Johannes kasta seg inn i arbeidet for å få stell på denne garden:
– Det kan no vere mun i mindre. Det kan sjå ut som denne Skeids-bamsen ikkje trur han får sjå morgondagen! Har vi ikkje drive gard på Osnes før? Men han skulle gjere alt på sin eigen måte. Tok han ikkje til å grave djupt ned i noko endelaust noko som han kalla veite? Og hadde vi ikkje hatt sauer på markane her før? Men var det godt nok for honom? Langt ifrå!

Ein dag beitte der nokre merkelege skapningar på bøen. Vi såg det var sauer, men det var ikkje vår gode, gamle norske rase, nei. Dei skulle vere komne frå England, og hadde eit merkeleg namn, sjeviot var det visst. Og kyrne på garden måtte finne seg i å verte bytte ut med nye, godt større dyr.

Men så tykte vi at det gjekk aldeles over styr for han. Volle-folket hadde alltid skrytt av potetåkeren sin. Men i staden for å setje poteter der, sette han noko jugl som han kalla løk. Potetene fekk ein annan plass. Og der var visst meir å nemne av meiningsløysa. Ein dag nokre gutar kom frå skulen på Halsen, kryssa Johannes vegen deira. Han bar på ei kasse med noko grønt oppi, og ungar er no ungar. Dei ville vite kva det var. Johannes tok opp or kassa noko dei såg var som eit bittelite tre. Han såg dei i augo og sa:
– Ditte e ei fure. Ho er lita no, ser de, men når ej fæ planta hinnje oppi bakkja her, so verte ho eit stort tre. Ja, ho skal verte stormast på skutinje dokka. Og oppetter Os­bergjet skal der kome månge slike tre, guta!

Vel, ingen kunne seie at Volle-husa var noko stashus, men dei hadde no gjort teneste så langt. Men Johannes ville ha skikkelege hus. Han forundra oss igjen. Det var ny løe han ville få opp først. Og no skal eg seie at det vart eit bisn. Der kom nyfikne folk lange ve­gar ifrå og ville sjå det som no bar til på Vollane. Vi andre, veit du, hadde kasta kuskiten ut gjennom ei luke all den tid, og der vart møkka liggjande og sige utover all mark. Difor var det ikkje stort att å ha på åkrane når våren kom. Men han Johannes ville ikkje ha det slik. Det skulle vere som på Åk! Der hadde dei noko dei kalla gjødselkjellar. Oppå denne hadde dei kufjøsen. Og Volle-bonden forklarte:
– No kan vi lett moke gjødselen ned gjennom luka. Ikkje noko går tapt. Jorda får alt, og til hausten vil ho gi villig tilbake både store høystål, og fulle potet- og kornbingar.

Det var berre så vidt Osnes-karane likte denne nykomlingen. Han vart vel kalla både skitviktig og stormannsgalen. Og det som minst vart likt, var ordtaket han stadig brukte: «Slik gjorde me det på Åk.»

– Det vert vel opp som ein hjort, og ned som ein lort, vart det kaldflirt karane seg imel­lom.
Men så såg dei det med sine eigne augo: Der han hadde grøfta ut vatnet, voks graset frodig.
– Kva vart vår potethaust mot hans?
– Og kornåkeren, ja, han var mest som den i Gosen.
– Vi flirte av løk-setjinga hans, men det trega vi på. Trur du ikkje han fekk selje tre skjepper til Bergen. Det vart tre ort i pungen det. Ha det, og ha inkje!

Vi som var unge på den tid, forstod nok betre enn gamlekarane at han Volle-Johannes hadde noko å lære oss. Vi tok til å spørje om råd. Han likte det, og kunne han gjere oss ei beine eller gi oss gode råd, var det ikkje nei i hans munn. Der var slik fart og slikt på­gangsmot i han. Det galdt like mykje på sjø som på land. Slikt likte vi unge, og han vart som ein leiar for oss. Det vart slik at når vi tok over garden etter han far, ville vi gjere det på den måten som han Volle-Johannes brukte å gjere det.

Folket elles i bygda la merke til at her hadde dei ein som kunne gå i brodden, og dei ville ha han til ordførar. Og slik vart det. Men dei hadde ikkje rekna med kva dette ville føre til. Lars klukklo: Johannes ville ordne om på alt, og det skulle helst skje i dag! Dette kosta pengar, og pengane var gamlekarane redde for, så ved neste heradsstyreval var han stroken av listene. Men det angra dei fort på, og etter neste val sat han Volle-Johannes atter i ordførarstolen.

Lars gjorde ein pause her. Så heldt han fram:
– Johannes var ikkje berre ein viljesterk og drivande kar. Han bar også med seg noko som låg djupare. Som 12-åring hadde han lært noko av lærarkona på Hovset: Han skulle få vere ein Jesu Kristi ven. Og ikkje berre det, han skulle få vere hans tenar også. Du hugsar kanskje eg nemnde at presten, han Wraamann, fekk sett i gang ei misjonsforein­ing her i sokna? Eg nikka til det. – Då vart det heilt naturleg at det vart Johannes som kom til å leie dette arbeidet. Det vart ordna slik at sokna vart delt inn i krinsar, eller lesarkrinsar, som det vart kalla. Avtalen var då slik at dei søndagane det ikkje var gudste­neste, skulle krinsen møtast i ei stove på garden. Misjonsforeininga tinga misjonsblad til kvar krins, og desse blada gjekk på omgang i heimane der.
– Du kan kanskje tenkje deg kvar Osnes-folket samla seg? Iver-Lars flytte blikket frå garnnåla og bort på meg.
– Det vart vel på Vollane det?
– Ja, det vart heilt naturleg at Johannes vart leiaren her, eller førelesar som det vart kalla. Vi fekk høyre mykje interessant frå misjonsarbeidet, særleg på Madagaskar. Så song vi då, veit du. Til slutt var det eit fast ritual: Johannes plasserte «bysså» midt på bordet. Og vi forstod at han meinte vi ikkje burde vere pinete, men leggje raust i, «til Guds Rikes velsignede Sak», som han uttrykte seg. Eg kom på noko:
– Han Sjur har fleire gonger sagt om den eller den at dei var «gode lesarar». Har det noko å gjere med det du no fortel?
– Ja visst! Iver-Lars knipsa med fingeren. – Du brukar hovudet ditt til å tenkje med, du velsviking, småskrytte han. – Du skjønar at då folket tok til å samle seg på denne måten, var det ikkje få som mislikte desse samankomstane sterkt:
– Kunne dei ikkje oppføre seg som andre folk? fnyste dei. Og dei la gjerne til:
– Desse lesarane kunne berre dra seg nord og vest om Breisundet!
– Men du skjønar det, heldt Iver-Lars fram, – folket fekk både blad og bøker å lese i, så dei vart eit lesande folk. Dei fekk kunnskap. Ja, dei vart opplyste, som det heiter. Visst skulle Guds-ordet kome først. Men der var så mykje anna dei kunne lese også som kunne gi dei lærdom og hjelp. Jau, å vere «lesar», det vart etter kvart eit heidersnamn, det. Og ikkje berre det: Var det nokon av desse kritikarane som kom i ein vanske, kunne det vere godt å ha ein slik «lesar» å gå til for å få gode råd, eller hjelp i eit knipetak. Etter kvart vart det nye misjonar som melde seg, og han Volle-Johannes tok på seg leiaroppgåva både for Israelsmisjonen, Santalmisjonen, Den norske Sjømannsmisjon og meir til. I det siste har det vore eit emne vi har snakka ein god del om: Det er rett og godt at folket i heidningelanda tek imot den kristne trua. Men vi må ikkje gløyme at det er mange ikring oss som også treng å få Guds-trua inn i livet sitt. I Ålesund hadde dei i 1862 samlast til noko dei kalla Aalesund Indremission. Og no i haust, i 1875 altså, gjekk der ut innbyding til kristenfolket både på Sunnmøre og vidare, til å møtast i Ålesund denne helga vi no har bak oss. Eg veit ikkje korleis du opplevde det, Velsvik-gut, men eg kan seie at for meg var dette festdagar.
Garnet var ferdigbøtt, og Iver sa hyggjelege ord om at eg både hadde hatt godt handelag og var trottig. Men torsken gav han ei dryg åtvaring:
– Du tosk: hamna du i ditta ganjet som Erlend-guten he bøtt, skal ej love dej at du der verte sitjandes!