Ulstein betongindustri A/S

I 1925 fekk Peter kjøpe eit ca. 50 meter breidt belte langs sjøen av den halvdelen av Haddalura som tilhøyrde Knut Haddal. Prisen på stykkjet var kr. 150,-. Dette var ein pris Knut var svært godt nøgd med. Kva for verdi var det eigentleg i ei steinur?

To år tidlegare hadde Peter kjøpt den vesle dampbåten «Grei» som han sette inn i rute mellom Ålesund og Volda.

I utkanten av ura ville han byggje skipskai slik at båten også kunne gå innom Haddal. Vidare ville han byggje silderøykeri og ein handelsstad. Dette var det imidlertid ingen som fekk vite.
Han trengde spesielt mykje stein til kaianlegget. Og her i ura var det rikeleg med stein han kunne bruke utan kostbar transport. For Peter var ura eit lager av byggemateriale. Dette var eit ideelt utgangspunkt.

Det såg kanskje trøystelaust for dei fleste når den småvaksne Peter i lag med sønene sine prøvde å overvinne den mektige steinura med spett og slegge i tillegg til ein heimelaga steinbukk. På folkemunne blei staden tidleg kalla «Petersborg», seinare forkorta til «Borja».

Dei første åra drog dei fram stein med steinbukk. Seinare leigde dei ei pram med ei handdriva kran og drog fram stein og murte opp kaia med den. Etter to år var kaia og kaiplattingen komen så langt at rutebåten «Grei» kunne legge inntil. Med dette fekk Haddalbygda for første gong rutebåt – eit storhende for bygda. Og Peter hadde nådd det første målet i planane sine.

Neste steg for Peter var å bygge ei sjøbu og to store betongkummar. Under vintersildfisket blei kummane fylte opp med salta sild. I bakkant av sjøbua blei det montert fleire røykeriomnar for produksjon av røykjesild. Røykesild var ei svært ettertrakta vare i den tida.
Ludvik, Peter sin nest eldste son, tok over drifta av Borja i 1929.

I 1931 bygde han bustadhus i bakkant av kaianlegget. Underetasjen innreia han til butikk, ein landhandel som han opna same året. Etter opninga av butikken og litt seinare postopneri, var Borja blitt ein aktiv handelsstad og industristad med mange arbeidsplassar. Det var blitt fast stoppestad for rutegåande dampbåtar, sal av bensin og olje og røykeri.

Peter Moldskred hadde nådd sitt mål. Han hadde omskapt den «verdilause» steinura til eit aktivt senter.

Etter krigen vart det fiska store mengder sild, og røykeriet var i full drift. Også aktiviteten i butikken auka, og han blei utvida med eige lagerbygg. Det blei også bygt fryseri innreia med reolar og hyller med låsbare bur. Her leigde folk seg fryseplass før heimefrysaren blei vanleg.

Mot slutten av 50-åra minka sildemengdene og interessa for røykesild, og det blei stopp i produksjonen på Borja.

Bilane tok over varetransporten og persontrafikken, og gjorde at dampbåten ikkje er aktuell.

Borja låg i utkanten av bygda og det blei nødvendig å flytte både postopneriet og butikken til ein meir sentral stad, der det var lettare å kome til med bil.

Den store bygningsmassen stod til forfall i mange år. For Borja var dette ei trist utvikling. Skulle verkeleg livsverket både til Peter og sonen, Ludvik, forsvinne slik?

Det skulle bli dei to søskenbarna, Leif, yngste son til Peter og Tolleiv, brorson til Peter som tok i bruk Borja frå 1964 som skulle korne til å vidareutvikle Peter sitt verk.

Tolleiv var son til Iver, ein bror av Peter. Han kjøpte traktor allereie i 1947. Dette var den første traktoren som kom til distriktet til bruk i anlegg og jordbruk. Han var ein foregangsmann som med traktoren og tilhøyrande jordbruksmaskiner revolusjonerte jordbruket i regionen. Han var også mellom dei første som tok i bruk gravemaskiner, bulldosarar, lesseapparat og andre anleggsmaskiner. I 1955 gjekk Leif og Tolleiv i kompaniskap og bygde opp ein moderne maskinpark, eit pukkverk, entreprenørverksemd, betongvarefabrikk og blandeverk for betong.

Leif var den yngste og nr. 12 i søskenflokken. Han var allereie onkel til Sverre då han blei fødd. Sverre og Leif blei leikekameratar og vaks opp i same tunet, nærmast som brødre. Den tredje mellom desse leikekameratane var Tolleiv, søskenbarn ·av Leif. Dei gjekk i same klasse. Leif overtok eit stykke på heimegarden og bygde seg bustad og driftsbygning. Han auka arealet på garden med nydyrking.

Ei tid var Leif fangstmann, mellom anna på Garnesskuta «Sjannøy». Utanom fangstsesongane arbeidde han enten heime på garden eller var med på vegarbeid og på grunn- og betongarbeid i byggefelt. Her arbeidde han ofte saman med Tolleiv for same arbeidsgjevar.

Det hende også at dei tok på seg utgraving av tomter og oppsetting av grunnmurar og anna betongarbeid for eiga rekning. Slik starta dei så smått samarbeidet. Dei to veksla på å vere arbeidsgjevarar for kvarandre.

Det var fleire som satsa på transportverksemd med lastebil etter krigen i 1945. Også Leif ville satse i denne bransjen og kjøpte lastebil, ein Ford, i 1950. Men etter at han fekk tilbad av Tolleiv om å vere med som kompanjong, selde han lastebilen i 1954.

Tolleiv vaks opp på garden Svara i Haddal, der faren, Iver Moldskred, var bonde. Iver hadde ei tid vare hestetemjar i Amerika. Peter, bror hans, var også kjend som hestehandlar. I mange år samarbeidde dei to brørne om kjøp, sal og temming av hestar.

Tolleiv hadde lite interesse av fiske og fangst. Interessa hans gjekk meir mot gardsdrift, og han fekk seg utdanning innanfor dette feltet. Han fekk etterkvart stor interesse for motordrivne maskiner og køyretøy.

Tolleiv ville bli bonde, men skulle han klare å leve av jordbruket, måtte driftsforma moderniserast og rasjonaliserast. Han bestemte seg for å satse på trak­tor, og i mars 1946 skreiv han til Eikmaskin i Stavanger – importøren av Ferguson traktorar og fekk oppgitt pris både på traktor og reiskap. Prisen for dette var kr. 12.000. Men det skulle bli vanskeleg å få lån. Banken hadde ikkje tru på traktor på den bratte Moldskredgarden. Etter mykje om og men og mange runder med fleire garantistar, fekk Tolleiv lån. Traktoren blei levert i august 1947. Så langt ein veit, var Tolleiv med det den første som fekk traktor i Ulstein og Hareid, og kanskje ein av dei første på Sunnmøre. Traktoren var ein Ferguson med bensinmotor.

Med denne Gråtassen hadde Tolleiv mange oppdrag i distriktet med pløging, horving, slåing, nydyrking m.m.

I dyrkingsfelta var det mykje. stein som måtte sprengast. Tolleiv var tidleg ute med å kjøpe luftkompressor og lufthammar for fjellboring. Luftkompressoren fekk drift frå kraftuttaket på traktoren. Dette var eit stort framskritt frå å bore med hammar og feisel!

Leif blei ein villeg rnedhjelpar til Tolleiv i dei mest hektiske periodane, og køyrde gjerne traktoren til seine nattetimar.

Utanom onnene arbeidde Tolleiv som vegvaktar i kommunen ved å ta ut veggrus frå grustak. Grus var det einaste som vart nytta som vegdekke då. Og etterkvart som talet på bilar vaks, vaks også behovet for grus. Først var han i eit grustak i Fjelleskogen. Seinare var det i Fjellsbrekkene og på Hareidseidet. I Fjellsskogen blei arbeidet gjort med hakke og spade, men etter at dei hadde flytta til andre grustak, hadde Tolleiv skaffa seg sin andre traktor som hadde lesseskuffe. Dette rasjonaliserte arbeidet mykje.

Bulldosaren var ein ny maskintype tidleg på 50-talet. Alf Bjåstad på Hareid tok kontakt med Tolleiv for om muleg å danne eit privat selskap som kunne kjøpe ein slik maskin. I 1952 kjøpte så Alf Bjåstad, Johannes Hareide, Lars Ringstad og Tolleiv Moldskred ein brukt bulldosar som hadde vore i sving i Volda.

Bulldosaren blei brukt til nydyrking, til utgraving av tomter og til vegarbeid. Bulldosaren fekk etterkvart mange oppdrag både i Ulstein og Hareid.

Tolleiv gjekk så til innkjøp av ein traktor som kunne påmonterast gravemaskin. Dette var i 1953. Denne traktoren var dieseldriven og atskilleg kraftigare enn dei to første traktorane. Han blei mykje brukt i bulldosarlaget.

I 1957 kjøpte Tolleiv traktor nr. 4. Utanom fangstsesongane var Leif ein god avløysar å ha til å køyre traktor-gravemaskinen.

Det fins ingen eksakt dato for når Leif og Tolleiv blei einige om å samarbeide som kompanjongar. Første gongen dei hatt seg til kvarandre i ei felles investering, var i desember 1954. Samarbeidet blei imidlertid ikkje effektivt før i april 1955. Truleg er det rettast å bruke dette som starten på kornpanskapet. Med traktor og tilhøyrande jordbruksmaskiner hadde Tolleiv då vare i maskinalderen i om lag 8 år.

Starten på samarbeidet var ikkje så høgtideleg at dei fann det nødvendig med nokon gjensidig skriftleg samarbeidsavtale. Eit ord var eit ord, og det hadde dei tillit til. Dei var vel vande med å hjelpe kvarandre når det trongst, og slik var truleg byrjinga på kompaniskapet.

Tolleiv trengde hjelp til å utnytte traktorane og traktorutstyret.

I ungdomstida hadde både Leif og Tolleiv arbeidd i forskjellige anlegg og fått erfaring på dette området. Gjennom det hadde dei lært å handsame sprengstoff. Og dei hadde fått kjennskap til behovet vegvesenet og kommunene hadde for grus og steinmasser.

I Haddalura var det store mengder grus og stein som kunne nyttast til ulike forernål. Dessutan låg grustaket rett ovanfor Borja og grensa til det området som Leif var medeigar i som arv etter faren. Dette hadde nok sitt å bety då Leif og Tolleiv blei einige om ta oppatt verksemda i dette «nedlagde» grustaket. Tanken var å ta ut grus og steinmasser for sal. Ein steinknusar blei kjøpt i Fana ved Bergen. Prisen for han var kr. 23.000. Det var mykje pengar i 1954!

Det skulle vise seg å vere litt av ein jobb å få denne kolossen på fleire tonn frakta til Haddal – landevegen. Lastebil blei leigd av Petter Bjåstad. Og etter ein strabasiøs tur kom utstyret skadefritt til Haddal der det blei montert. Det tok tid og det var rnykje arbeid å få utstyret klargjort for produksjon. Produksjon av grus kom først i gang ut på våren 1955.

Leif og Tolleiv kunne ikkje aleine utnytte alle maskinene på ein rasjonell måte. Og sjølv om sønene kom tidleg med i arbeidet, måtte det tilsettast arbeidarar utanfrå. Dei hadde blitt arbeidsgjevarar. Det var Tolleiv som tok denne rolla dei første åra. Det var også han som skreiv ut rekningar.

Drifta i grustaket i Haddalura varte i 2 år. Etterkvart blei bakken bratt og rasfarleg. I 1957 blei så knuseverket flytta til indre Haddal, på eigedomen til Kristen Haddal. Her blei det tatt ut grus i ca. 6 år. No var fleire av sønene og nevøane komne til i arbeidet.

Drifta i Indre Haddal var om lag som i Haddalura. Dei leverte grus og steinmasser til mange private. Men det var særleg vegvesenet og dei ornkringliggande kommunane som var dei beste kundane. Dei fleste henta varene med eigne eller leigde lastebilar. Men i 1956 kjøpte Moldskred Knuseverk sin første lastebil. Det var ein Bedford med 115 hk bensinmotor. Frå då av kunne dei også levere varene.

Det var mange som leverte pukk og grus frå morenemasser.

Men kvaliteten var ustabil og ikkje godt eigna til allle føremål. Tanken om å bruke sprengt fjell som råstoff festa seg meir og meir. I 1963 tok Leif og Tolleiv kontakt med eigaren av Kvalneset, Per Hatlemark, og fekk avtale om uttak av fjellmasser på eigedomen hans. Utstyret blei då flytta frå Indre Haddal til Kvalneset.

Tolleiv bygde driftsbygning på småbruket på Svara i 1952. Til murar brukte han såkalla «Nopsastein» som han støypte sjølv ved hjelp av lånt maskin og former. Under støypinga såg
han at det var forbetringspotensiale produksjonen. Kva om han sjølv tok til å produsere stein?

I 10 år modnast desse tankane hos Tolleiv. Etter eit besøk på Austefjord Mekaniske Verkstad, fekk han nye tankar og idear. Skulle han produsere murstein av betong, ville det vere ein fordel om han også kunne produsere kummar og rør av betong. Tankane blei presenterte for Leif som tente på ideen. Dei bestemte seg for å bygge betongfabrikk!

Fleire alternative plasseringar blei vurderte. Arealet der det gamle røykeriet på Borja stod blei valt. Der var det kaianlegg og veg til anlegget. Dessutan hadde Leif i lag med brørne sin eigarinteresser i ein stor del av denne eigedommen.

Skjøtet blei skrive på Tolleiv og Leif Moldskred og datert 30. juli 1965. Dei skulle no bygge vidare på det den så legendariske Peter Moldskred tok til på, 40 år tidlegare.

Ludvik, som hadde drive landhandel, skipsekspedisjon, postopneri og vare leiar for ein stor del av dei verksemdene som hadde vare drive på Borja, og som framleis budde der, var svært entusiastisk og glad for at Leif og Tolleiv ville skape nytt liv på Borja.

Korleis dette utvikla seg vidare er ei lang historie – ei historie om arbeid og slit, men også om gleder og fleire små og store sigrar. I dag står både knuseverket og betong­fabrikken fram som veldrivne og solide bedrifter i Ulstein kommune.