Frå åttringfiske til motordrift

Det var garn som var den vanlege reiskapen til Fløkarane. Dei brukte lite line. Dei kjøpte hampen, spann den til tråd og tjørebreidde den. Sidan batt dei garnet.

Seinare kjøpte dei tråden ferdig, men dei batt garna sjølve langt utover 1900-talet. Etter hundreårsskiftet kunne ein gutonge få to kroner for å bitte eit garn på 100 famner. Hausten 1922 batt Ingbert sjølv 12 garn til vinterfisket.

Gamlekarane la sjølve alt det dei trongde av togverk til strenger og utfar på garna, og anna tog dei hadde bruk for. K. J. Tennøe skildrar toglegginga slik: «Alt snøre som trengtes til iler og garnskjøt la man selv. Man hadde to små maskiner (kjegler), som vi guttonger dro, mens de voksne med en hampedukke om beltet gikk baklengs og spant snøretotter som veritable repslagere. Disse tottene blev så lagt sammen til taug. Alt dette foregikk i godværsdager ute på en slette. Hvor vilde ikke folk nu ha stusset ved å se hele familien ute på marken i arbeide som på en repslagerbane!»

Til flytegreier nytta dei trekavlar. Desse var om lag 40 cm lange, og var plasserte med like lange mellomrom. Til søkkje nytta dei gråstein. Kavlane var av eine eller selje. Desse treslaga hadde best flyteevne. I slutten av 1880-åra, og i løpet av 1890-åra, tok folk til å bruke glaskuler istadenfor trekavlar på torskegarna. Men trekavlane var nok i bruk på 1900-talet også.

Garna var først 20 mauskar djupe. Då ein gjekk over til glaskuler, vart djupna auka til 40 mauskar. Båtane nytta setningar på 20-25 garn. Ei setning kunne bli på 800-900 meter og meir.

Største djupnene dei kunne sette garna på når dei vart dregne for hand var 60-70 famner.

Når «20-daghelga» var over, flota dei trerøringane. Då slo dei seg gjerne saman tre mann i kvar båt og dreiv med ei lita setning på 10-15 garn etter torsken, oppsigsfisk dei kalla. Fisket gjekk for seg ved Skallane og ute i Djupet.

No dreiv dei sjøen så sant veret var brukande. Dersom veret vart for dårleg, var dei i land og stelte med vegna. Dei dreiv på med dette til Kyndelsmess, 2. februar.

Ved Kyndelsmess flota dei åttringane og dreiv etter skreien som kom ved dei tider.

Mannskapet om bord i åttringen var gjerne 7-8 mann. Det var to, tre eller fire mann som eigde båten. Dessutan hadde dei med togarnsmenn. Dette var som oftast unggutar av borna frå bygda, eller det kunne vere gamle karar som snart skulle slutte. Togarnsmennene heldt to garn i kvar setning. Frigardsmennene heldt eitt garn i kvar setning. Halvlutingar var folk som ikkje hadde garn sjølve. Dei brukte garn som ein annan eigde. Eigaren av garna kunne vere ein gammal mann som hadde garn, men som ikkje kunne fiske. Halvlutingen var då med båten og brukte garna til eigarmannen. Men han fekk berre halv lut. Den andre halvparten av luten fekk eigarmannen. Denne måtte altså også halde garn, og ofte hadde han part i båten og måtte betale vedlikehaldsutgifter.

Leigdemenn var inna fjordane eller frå Hareid og andre stadar som reiste hit for å drive fiske. Dei vart hyrde av ein mann som hadde garn nok til å få to luter. Leigdemannen hadde fast hyre frå Kyndelsmess til Marimess (25. mars). Den som heldt garn til leigdemannen fekk ein lut ekstra for kvar leigdemann han hyrde.

Skreifisket byrja utanfor Djupet, ute ved Hammaren. Det er om lag 20 nautiske mil frå land. Så langt for dei i dei opne båtane sine. Etterkvart seig skreien inn for å gyte, inn i Søyla. I mars hadde skreien gytt frå seg og seig då utover igjen, medan fiskarane fylgde etter med garna sine, ofte heilt fram på sommaren. I dette storfisket dreiv dei kvar dag. Om helga var garna oppe, då det var helgafredning, men viss det var dårleg ver, kunne dei verte ståande i vekesvis.

Dagen byrja i 5-tida. Då rodde dei ut endå det var mørkt. Dersom det var dårleg ver, venta dei til det lysna før dei bestemte seg om dei skulle drage ut. Når dei siglde, hadde kvar mann sin plass og oppgåve. Bestmannen eller styrmannen hadde kommandoen og roret. Dei andre passa segla. Handsyft og drag på gamle åttringen, dei ulike falla og skjøta på møringsbåten.

I vintrar med godt og stabilt ver, frostvintrar, nytta dei Breisundskjella om morgonen og siglde heilt ut til garna. Om kvelden var det gjerne svartestille, og dei måtte ro heilt oppatt.

Når dei kom ut på feltet, var det å vente til det lysna, og så finne garna. Dei brukte å sigle til lo for dubleenden. Så la dei ned mastra og dreiv ned på enden med årane ute. Men viss vinden var frisk, kunne det hende at dei dreiv klar strengeenden fordi dei ikkje klarde å styre med årane. Då måtte dei reise den tunge åttringemasta igjen og krysse oppatt åt enden for å prøve på nytt.

Når deisa traff og byrja å hale, var det somme som drog garn medan dei andre rodde og andøvde med årane. Dei andre måtte ordne med fisken og greie garna.

Det var oftast to mann som drog, og det var svært tungt å drage garna opp frå 60-70 famner med rå handemakt. Det galdt å halde an når båten heva seg på bylgjetoppen for så å hale inn når båten sakk ned i båredalen. Eit kjempetak måtte til før lenkja var innanbords.

Så snart setninga var inne, vart den greidd i bakskuten for å setjast på ny.

Så var det å ta på heimveg. Ofte fekk ein motbør og laut krysse seg opp under land. Når ein så kom opp i hamna, ofte seint på kveld, måtte fangsten førast i land på utfarbåten og berast frå denne opp til naustet. Kvinnfolka måtte møte opp og hjelpe til. Så var det for karfolka å kome seg i hus og få litt kvild til neste dag og utror.

Torsken vart verka til klippfisk. Først i sesongen var det mannfolka som verka fisken, men i storfisket var det kvinnfolka som måtte ta det taket. Det var ofte dei som måtte bere fram fisken om kvelden óg. Neste formiddag måtte så fisken sløyast og flekkast. Så vart han lagd i lag og salta i nausta.

Når det leid ut på våren, vart så fisken vaska og lagd til turk. Bjarne Rabben skriv: «Fram på våren skulle torsken, som hadde lege i lad i naustet, vaskast ut og turkast. Då sette dei ein færing fremst i fjøra ovafor flodmålet, og fylte han med sjø og vaska fisken i den. Kar og kvinne stod rada langs ripane i oljehyre og vottar og vaska og rogga (skrapa blod og onnor ureinske or fiskenakkane) og la fisken i lad, så væta skulle pressast mest mogleg ut. Etter at fisken hadde lege i ladet eit døgn eller så, førde dei han på berga. Somme hadde holmar eller skjer med gode berg å turke fisken på. Andre hadde bergklubbar i fjøra. Mol og utjamna steinrøyser vart og brukte.

Fisken måtte godt passast på, så han ikkje vart utbløytt av regn eller brend av sol.
Levra vart levert til trandamperi til koking til tran. På Flø stod første damperiet på Hopemarka. Det andre, Follestadbua, oppkalla etter ein Follestad på Hareid, stod ute med moloen. Fiskarane leverte då levra av torsken dit. Rogna vart salta i tønner og selt leid på våren.

Hovud og rygg vart selde til oppmaling.

Fangsten vart delt i luter. Lutamennene fekk ein lut, halvlutingane ein halv. Det var då fisken skulle turkast at fisken vart delt. Kvar mann turka for seg og selde for seg. Togarns- og frigarnsmennene merkte den fisken dei fekk på sine garn og salta i lag med resten. Under fisket merka dei fisken med eit lite snitt i hovudet. Når fisken vart sløya og flekt, hogg dei av sporden.

Leigdemennene hadde fast hyre. Dessutan skulle dei ha kost og losji i fisketida hjå den som hyrte dei. Dersom fisket vart ekstra godt, kunne dei krevje eit tillegg i lønna. Dersom det vart dårleg fiskje, tapte hyraren pengar på å halde leigdemenn. Dersom det vart godt fiske, kunne han tene på dei. Byssgards-Arne klaga ein gong over at fisket hadde vore dårleg. Klippfisken kunne han få oppi ei knipe (ei lita halvkasse). Det var lite pengar av fleire månaders slit då! I 1870-åra låg leigdemannshyra oppunder 20 spd, dvs. ca. 80 kroner.

Båtsluten var den delen av fangsten som gjekk til vedlikehald av båten. Det kunne vere tjøre og ny rigg t.d.

Fortenesta varierte sjølvsagt med fiskeinnsiget. Med dei opne båtane vart ikkje fangsten alle år så stor. Frå bruttofortenesta måtte det trekkjast utgifter til vegn. Før 1900 kunne ein vel få 400 fisk på ein lut. Rekna ein 50 øre for fisken, som kanskje var vel mykje før 1900, var 200 kroner ei god forteneste for ein lutamann på torskefiske rundt århundreskiftet. Ofte kunne det bli svartår. Men i 1914 rekna i alle fall ein kar som heitte Magnus 50 øre fisken. Han var med motorbåten «Reidar». Dei heldt på å drage garna, og fiskane stod nett den dagen tett. «Det ekje långt myljå 50-øringane no, kara!» sa han då.

Torskefisket var det viktigaste fisket og hadde nok mykje å seie for levemåten. Eit utsagn frå ein fiskarbonde i Herøy kring 1900 syner dette: «Den som kan drive sjøen om vintrane og har ei lagleg jord å arbeide på om sommaren, har det så godt som folk kan ha det. Når somme er misnøgde med det, kjem det berre av at dei ikkje har prøvd noko anna»

25. mars reiste leigdemennene heimatt. Denne datoen var fastlåst, og for fiskarane kunne det vere upraktisk, men leigdemennene var gjerne gardbrukarar og måtte byrje med våronna. Dei som var igjen, slo seg då helst saman og dreiv etter torsken så lenge det var noko å få.

I slutten av april var som regel vinterfisket slutt, og dei sette på land åttringane, som stod ute og tørka nokre dagar før dei vart sette inn i nausta.

No måtte klippfisken stellast og tørkast, og kvar mann for til Ålesund og selde fisken sin. Etter at Ulstein Forbruksforeining vart skipa i 1872, leverte dei fisken sin der. Det var inga sortering av fisken, ingen minstemål denne tida. All fisken vart seld, sjølv om han var liten.

Lyr og sei var det ingen som ville ha no på våren i torsketida. Dei gjekk ofte rundt i byen med kjerre og selde. Prisen for storsei var 25 øre.

Mellom våronna og slåttonna dreiv ein også fiske. Dei som ikkje spadde torv, låg etter seien med not. Det var to slags nøter; sekkjenøter og kastenot. Sekkjenota var rektangulær. Frå hjørna gjekk det tog opp i fire færingar. Nota vart søkkt ned på botnen. Når så seien gjekk innover nota, heva dei henne. Det laga seg då ein pose, og fisken var fanga.

Kastenota var mest som eit garn. Det vart sett frå land i ein halvsirkel, og så snurpa forsiktig saman. Nota fylgde botnen. Søkkjenota brukte dei ute på skallane, på litt djupare sjø. Kastenota vart nytta inne ved holmane, på grunnare sjø.

Då det leid utover 1900-talet, vart det heilt slutt på notfisket.

I slåtten var ein også ofte på sjøen med færingane etter seien. Det var då snøre og dorg dei nytta. 16-17 år gamal tente far til Ingbert hjå Byssgard-Arne. I lag med han var han ute etter seien kvar natt, og når det leid ut på morgonen, rodde dei til Ålesund for å selje fisken. I fem-sekstida om morgonen kom dei heimatt til YtreFlø-støda i Staberget og sette fram båten. Dei kunne då ta seg 2-3 timars somn. Men dette var kring 1880, rett etter utskiftinga av Ytreflø, og Arne sette då i gong med å hjelpe bygningskarane som bygde hus i Byssgarden.

Heile veka gjennom kvilte han ikkje anna enn ei lita stund etter middag, og då stod han på kne og kvilte hovudet på senga. Han stod slik fordi han var redd for å sovne og ikkje vakne i tide.

Natt til søndag kvilte han, men søndag gjekk han til kyrkje, anten til Ulstein eller over fjella til Hareid.

Ikkje alle var så galne som han Arne, men dei fleste var på sjøen eit par netter i veka, heile slåtten.

Heile hausten fram mot jul var dei ute med færingen etter krabbetorsken (taretorsken), anna enn den tida dei fekk avlingane i hus. Elles var dei på sjøen så sant det var finever. Når det var dårleg ver, var dei heime og truska kornet. Om det var mykje godt vet, kunne dei såleis halde på med korntruskinga og -malinga heilt fram til jul.

Fisken salta dei til klippfisk i lag med vintertorsken.

Sildefiske var det lite av på Flø føre århundreskiftet. Dei dreiv ikkje etter silda med dei opne båtane. Når dei fekk dekksbåtar med motor, vart det sildefiske med Fløkarane også.

Eg har teke føre meg omlegginga frå åttring til møring. Møringen var ein god båt, men tida hans vart likevel kort, for no tok det til å bli fart i framgangen til endå betre båtar.

Dei første som kom var dekksbåtane. Dei var i byrjinga ombygde møringsbåtar. Ein la då berre dekk i gamlebåten. Etterkvart vart bygt reine dekkskøyter.

«Med åttringane gjekk det ut då noko og då noko» seier gjerne dei gamle fiskarane når ein spør dei om omlegginga av fisket – «for skøytene var så mykje betre båtar, dei var turrsamare i sjøen og meir ««betgelege». Dette skriv Ingvard Bjåstad.

På flø vart ikkje dekksbåtane vanlege i bruk. Det var vanskeleg å drive torskefiske med denne båttypen. Dei hadde ikkje årar og var difor vanskelege å drage garn med. Dekksbåtane laga ofte vase for dei andre, og det var ofte strid mellom åttrings- og skøytefiskarane.

Eit par stykke prøvde likevel med desse båtane.

Byssgard-Olav leigde fleire år på rad dekksfarty og dreiv etter silda frå hausten av og fram til Kyndelsmess, 2. februar. Då leverte han båten attende og byrja med åttringen etter torsken. Dette var om lag i perioden 1900 – 1910. Ækre-Knut-Elias (Elias K. Indre­flø) hadde eit par skøyter. Den første hadde utnamnet «Trafilia» og var frå Fosnavåg. Den andre, «Klansen», dreiv opp i fjøra ei julaftan det var nordvest-storm. Den vart då knust og øydelagd. Også Elias dreiv sildefiske med desse båtane. Elles var det nok ingen andre som hadde skøyter på Flø.

Utviklinga gjekk raskt no. Motorbåten var det nye.

Olav Eliasson Flø førte åttring fram til 1913. Han var den siste på Flø. Paul B. Flø (Bernt-Pål) og Arne O. Ytreflø førte åttring til 1912. Knut D. Flø til 1911. Edvard Indreflø og Olav Klungsøyr til 1908. Olav A. Ytreflø, Johannes E. Ytreflø, Knut P. Midtflø, Elling S. Roppen og Elling E. Roppen til 1907.

Dei eldre slutta fisket heilt når åttringane kom vekk, medan dei unge kjøpte seg motorbåt.

«Von» var den første motorbåten på Flø. Han kom i 1907. Eigarar: Olav A. Flø, bestmann, Henrik O. Flø, Bernhard P. Flø. Denne båten var klinkbygd frå Bjørkedalen. Riggen var stort sett den same som på dei gamle møringsbåtane. Motoren var ein 8 hk Alpha-motor.

I 1908 kom det to motorbåtar. Det var «Fredheim» og «Reidar». Begge var kravellbygde frå Bolsønes Verft ved Molde. Dei var nesten prikk like, 38-39 fot lange begge to. «Fredheim» hadde ein 6 hk Lysekil-motor. Eigarar var Ole J. Flø og Johannes B. Flø. «Reidar» hadde ein 8 hk Gideon. Eigarar var Sigvald Midtflø og Magnus H. Flø.

I 1910 kom «Snøgg». Eigarar var Knut P. Midtflø, sønene Peder og Knut og Johan E. Flø. «Snøgg» var 38-39 fot lang og hadde innsett ein Gideon-motor.

I 1909 eller 1910 kom «Bjørn». Eigarar var Ole og Hans Klungsøyr, Elias K. Indreflø og Johan H. Flø. Dette var ein ombygd mørings­båt. Han vart oppripa eit bord, fekk dekksbjelkar og dekk og installert ein 6 hk Gideon-motor. «Bjørn» hade møringslengda og var såleis lengre enn dei andre motorbåtane. Han hadde også møringsrigg, og siglde difor godt. Den vidare historia til «Bjørn» er såleis: I 1916 rak han fram i fjøra og vart noko skamfaren. Han vart då slept inn i Tomrefjorden og ombygd. Han fekk kravellhud og vart garnert. Dessutan fekk han eit lite styrehus. Det var det første på Flø. Ny motor, 14 hk Alpha vart innsett. Denne båten brukte dei til 1933, då ein større motor – 27 hk Rapp vart innsett. Denne brukte dei til eit stykke ut i 30-åra, truleg 1937. Då greidde dei ikkje å betale avdraga på motoren lenger, og måtte gi frå seg båten i pant. Gamlekarane var då så gamle at dei ga seg med fisket. Då den siste åttringen vart opphogd i 1913, kjøpte eigarane seg ny motorbåt. Det var «Ørn». Dei kjøpte han sør på Kvalsund. Det var brødrene Hans, Olav og Sigvald Eliasson Flø. Dei brukte denne til 1936, då dei ikkje lenger greidde å betale avdraga til ny motor.

Motorane var ikkje alltid like pålitelege. Ei historie syner det. «Snøgg», som er med tidlegare, dreiv sildefiske i 1926 på Svinøyhavet. Ingbert var med motorbåten «Napp». Dei hadde vore i Ålesund og levert sild, og «Napp» stod ut Svinøyhavet. Det bles opp ein stiv nordaust og sjøen vart nokså grov. Vakta på «Napp» oppdaga at det var brann i ein båt lenger ute. Ingbert såg sjølv på han kom på dekk korleis logane slikka oppetter masta. Mannskapet kom seg i lettbåten og vart berga av den første båten som kom til. Båten brann til han sokk. Årsaka til brannen var denne: Gideon-motoren greidde ikkje å halde seg varm når han gjekk på tomgang. Difor måtte dei bruke ei parafinlampe til å halde gnisthovudet varmt. Denne lampen var vanlegvis surra fast, men under bylgjegongen hadde han blitt skaka laus og vart slengd mot dekksbjelkane. Desse var gjennomtrengt med olje, og flammen tende treverket.

Det var såleis mange ting å ta omsyn til, men motorane vart meir pålitelege etterkvart. «Snøgg»­karane kjøpte seg ny båt same året: «Ljona».

Ingen på Flø skaffa seg dampskip, men der var to i Vik frå 1903 og utover. Dette var «Ulf» og «Snorre».

Største føremunen med motoren var at han gjorde fiske lettare. Ein slapp roinga. Dessutan fekk no båtane spel til å drage garna med, før var det gjort med handemakt. På den måten kunne ein ha meir vegn. Båtane gjekk over til å ha 2-3 setningar mot oftast 1 før. Garntalet i ei setning kom no opp i 30 mot 20-25 før.

No byrja fløkarane å drive meir etter silda. Med dekka båtar kunne ein ligge ute netene. Det var drivgarn ein nytta. Silda kom etter 1910 litt før jul. Dei fiska då etter den på Svinøyhavet eller ved Grip. Leid på våren gjekk dei over til å drive etter torsken. Torskefisket gjekk elles meir og meir ut ettersom tida gjekk. Silda var gjerne meir lønsam. Eg skal heller ikkje kome særleg mykje meir inn på sildefisket, då det ikkje direkte kan kallast heimefiske.

Utover 1900-talet vart legdemann-systemet sjeldnare og sjeldnare. Ein gjekk over til halvlutings-systemet i fangstdelinga. No vart også båtsluten større. Driftsutgiftene på båten auka når ein fekk seg motor. Dersom det til saman var 6 luter på mannskapet, kunne det i tillegg vere 3 luter på båten. 1/3 av bruttoinntekta gjekk då altså til kjøp av olje, bensin og anna stell av båten.

Fortenesta betra seg nok litt når ein fekk fleire garn, men prisane gjekk ned utover 20- og 30-åra. Ein fekk nok likevel meir fisk. I 1919 var Ingbert togarnsmann på «Reidar». Han fekk 300 fisk på sine garn. Dette ga brutto­inntekta 700 kroner. Då vegna var betalt, hadde han 300 kroner att. Ingbert slapp båtslut, då han ikkje hadde lut av fangsten, men fekk den fisken som gjekk i hans garn. I 1924 hadde Ingbert 8 garn og tente 1700 kroner brutto. Det er tydeleg at prisane hadde vorte dårlegare.

Fangstmengda kan vi seie vart større, men fordi prisane vart dårlegare, gjekk vinninga opp i spinninga.

Når det gjeld fangstdeling, gjekk ein meir over til å selje fisken samla og dele pengane i staden for å dele fisken og selje kvar for seg.

Eg har no teke for meg fisket på Flø i perioden 1870/80 – 1930. Det har i denne tidsbolken gått føre seg ein revolusjon. Frå dei gamle åttringane og til dei nye motarane var det eit langt sprang.

I tillegg til båtane har også fisket endra seg. Frå eit reint torskefiske til eit så å seie reint sildefiske like før 2. verdskrigen.

Men i denne bolken heldt fiskarbonden seg. Fisket hadde mykje å seie for levemåten for bonden langt ut gjennom århundret, men betydninga minka etter kvart. I dag har fisket ingen reell verdi for ein gardbrukar. Ein mann kan ikkje ha to yrke i dag. Anten er ein bonde, eller så er ein fiskar. Denne utviklinga byrja likevel først å få fart etter 1930.