Ulstein Forbruksforening

Kyrkja, den viktigaste samlingsstaden, låg på Ulstein. Presten, Carl Anton Madsen, budde i Dimnasund. Han var ein gamal mann og stod i ferd med å forlate kyrkjelyden.

Lensmannen, Michael Angel Landmark, var ein gamal mann på 74 år. Han budde på Brandal.
Doktoren, Sophus Høeg, budde på Leikong. Han stod føre helsetenesta i Vestre Sunnmøre lækjardistrikt. Han hadde fått seg ny stilling i Molde, og stod altså i ferd med å forlate distriktet.

Samlingshus utanom kyrkja var det heller dårleg med. Bortsett frå dei private husa, hadde ein berre skulestova på Halsen å ty til, den einaste i heile kommunen. Elles er det verdt å nemne at prestegarden i Dimnasund var ein viktig samlingsstad og presten sentral i så måte.

Sparebanken hadde kontor på Rise. Handelsmannen, Webjørn Svendsen, sat i Borgarøya. Han dreiv også eit gjestgiveri.

Ser vi på Vik i 1872, finn vi at der var ei lita krambu og ei sjøbud som var eigd av P. Chr. Hoel. Thomas Mork var styrar for denne forretninga.

I og med at dei ymse institusjonane og verksemdene var så spreidde utover heile distriktet, var det ikkje rart at dei viktigaste hovudpunkta i foreininga sitt neste møte, 13. januar 1873, var spørsmålet om kvar dei skulle bygge hus til forretninga.

Striden kom til å stå mellom Osnesodden og Geileneset i Vik. Ved avstemminga fekk Geileneset fleirtal. Dermed kan ein seie at grunnlaget for den utviklinga som skulle kome til å fylgje etter var lagt. No var det sett i gang krefter som meir eller mindre medvite drog i retning av å gjere Vik til eit sentrum for Ulstein kommune. Og grunnleggarane av Ulstein forbruksforeining stod i fremste rekke.

Same året, i 1872, vart Ulsteinvik Postopneri oppretta. Ole Myklebust var postopnar.

Kyrkja, som få tiår tidlegare var nyoppført på Ulstein, vart flytta til Vik.

Det vart halde utskifting på gardane i Vik, og dei 5 gardbrukarane fekk oppstrekt grensene for kvar sitt bruk. Perioden med teigblanding var over.

På denne tida blei det bygt ny veg over eidet mellom Ulsteinvik og Hareid.

Gamlelensmannen på Brandal, Landmark, døydde i 1883. I hans stad vart Anders Aarø utnemnd. Etter å ha budd på Teigane ei kort tid, valde han Vik til kontorstad.

Vestre Sunnmøre lækjardistrikt vart etterkvart uoverkomeleg for ein mann. Ulstein lækjardistrikt vart difor oppretta, og doktoren tok inn i Warholmgarden.

Prost Anker kom til Ulstein i 1881, 33 år gamal. Han var boren fram på ei åndeleg bylgje som greip folk på denne tida. Han var i aller høgste grad med på å inspirere lagslivet i bygda. Misjons- og ungdomslag vart skipa. Bedehus og ein heim for gamle vart bygd, og frøet til eit spirande kulturliv vart sådd.

Kort tid etter århundreskiftet vart det bygd ny prestegard i Vik, og presten flytte hit frå Dimnasund. Like ved kyrkja og prestebustaden bygde Ynglingeforeininga Fredheim. Dette skulle kome til å bli midtpunktet for det meste av lagslivet i Ulstein i mange år framover.

I heile denne bolken, som strekkjer seg over vel 30 år, ser ein korleis den nyskipa Ulstein Forbrugsforening utviklar seg til å verte ein viktig faktor i folk sin økonomi. Kundekrinsen vart stendig større. Hit kom dei og gjorde sine innkjøp. Grunnlaget var lagt for Ulsteinvik som sentrum for kommunen, og ein ny generasjon stod klar til å ta over og føre verket vidare.

Første forhandlingsprotokollen, førd i pennen av Johannes P. Scheide, tek til slik:

Aar 1872 den 28. Desember var en del Almuesfolk samlet til et Møde i Skolehuset paa Scheide for at raadslaa om opprettelse af en Forbrugs- eller Spareforening for Ulfstens Sogn, samt at vedtage Love for en saadan.

Skolelærer Bjørndal indledede Forhandlingerne med et Foredrag om Handelens Udvikling ned gjennem Tiderne, og sluttet med at tilraade at der ogsaa hos os burde opprettes en saadan Forening.

Man skulde ikke lade sig avskrække, om man i begyndelsen ikke fandt den saa fuldkommen som man ønskede sig, da de handlende vistnok vilde søge at qvæle den i Fødselen. Fordelen vilde komme med Tiden, saafremt Folket holdt sammen. Derom tvivlede han ikke.

Man enedes derefter om at gjennemgaa Statuterne, der paa Opfordring utarbeidedes af Elling E. Ulfsten d.æ., Rasmus J. Ulfsten og Johannes P. Scheide med bistand av Skolelærer M. Bjørndal.

Valg paa 5 – fem – Mænd til Bestyrelse blev nu foretaget, der fik saadant Udfald:

Johannes P. Scheide 40 st.
Rasmus J. Ulfsten 32 st.
Hans 0. Dimmen 31 St.
Bernt L. Osnes 29 st.
Elling Ulfsten d.æ. 26 st.

Supleanter:

Rasmus S. Sundgotten, Johannes L. Sundgotten og Lærer Martinus C. Bjørndal.

Bestyrelsen valgte derpaa til Formand Johannes P. Scheide, og nestformann Hans O. Dimmen.

Der tegnede seg 62 Medlemmer.

Formålet med foreininga var «aa gjere so billige innkjøp av varer som muleg, og til aa faa selje produkter – helst daa klipfisk – til so høg pris som raad var».

Alt i 1873 tok forretninga til å verke. Noko av det første som vart innkjøpt var ei last tremateriale frå Steinkjer. Etterkvart vart det kjøpt korn, mjøl og naturlegvis fisk.

Kjøpmann Lauritz Madsen i Ålesund, opphavleg frå Ulstein, son til prost Madsen, var foreininga sin mellommann i fiskehandelen.

Det var ikkje store omsetjinga i starten. Det stod i dei første lovene at det ikkje var tillate å kjøpe eller selje rusdrikk. Malt til ølbrygging var derimot ei lovleg vare. Det var framleis vanleg å bryggje øl til jul.

Den første butikken var i fremste enden på den såkalla «Gamlebuda». Der var det trangt og ingen omn. Floda var av og til så stor at sjøen kom opp gjennom golvet. Rasmus J. Ulfstein fortel at han stundom måtte stå i sjøstøvlar på krambuda.

Først i 1876 såg foreininga seg råd til å byggje ei skikkeleg krambud. Denne stod plassert der frivillegsentralen held til i dag. Tomta var bygsla av Bernt Osnes. Folk var kry av bygget, og handelen auka.

På mange måtar kan ein seie at Foreininga og handelsbuda var det verdslege midtpunktet i Ulstein. På folkemunne vart ho kalla Børsen. Dit kom dei som handla, og der sat bygdakarane og fiskarane om kveldane og drøsa. Der vart kommunepolitikken avgjort. Det vart ofte seint på kveld før karane braut opp og gjekk kvar til sitt.

Kring 1880 var det trange tider. Fleire forretningar gjekk konkurs. Mange frykta for at det skulle gå likeeins med Forbruksforeninga. Fleire av medlemene melde seg ut, og det såg svart ut. Men ein berga seg gjennom krisa.

Butikkromet vart utvida i 1889, og ein fekk eit betre kontor. I 1892 vart butikken utvida igjen. Ein trang meir opplagsplass, og i 1895 blei Geileneset kjøpt av Ane-Marte Myklebust for kr. 120. Det er her Snorrebuda ligg i dag.

I 1905 var formua i foreininga kr. 76.000, og dei uteståande fordringane var på kr. 91.000. I 1907 kom der framlegg om oppløysing av Foreninga. Framlegget fall med 19 mot 14 røyster.

Dei optimistiske medlemene gav seg ikkje, og i 1911 vart det gjort vedtak om å reise eit nytt og tidhøveleg butikklokale med kontor og lagerrom. Huset var 19 meter langt og 14 meter breidt, og reist i 2 høgder. Frå denne tida var der 4 ekspeditørar i forretninga.

Gamlebutikken vart flytta inn på Garnes. Bygget står der framleis.

Det vart no ein fast tradisjon å gje kr. 500 til Sunnmøre ungdomsskule pr. år og kr. 200 til gamleheimen.

I 1902 kjøpte foreininga seg inn i lutlaget «Snorre». Båten med det same namnet var ein av dei mest moderne fiskebåtane i distriktet. Men det var dårlege tider. Trass i dette, fekk lutlaget eige sjøhus på foreininga sin grunn. Først i 1913 skifte tidene, og i 1915 var båt og utstyr betalt.

«Snorre» har i alle år seinare vore nær knytt til Ulstein Forbruksforening. Med skiftande båtar har ein drive fiske der det var fangst å få. I jubileumsåret 1947 heitte det at lutlaget hadde gitt foreininga kr. 120.000 i rein netto.

Ulstein Forbruksforening kunne feire 50-årsjubileum i 1922. Optimismen var stor, og det blei endåtil gjeve ut eit festskrift. Men det kom ei vanskeleg tid. Det var nedgangstider. Botnen blei nådd i 1932, då foreininga måtte be om akkord. Folk kunne ikkje betale gjelda si. Sigvald Hofset var ein av dei som sterkast mana til samhald og uthald og ikkje «sleppe endane». Og utover mot 1940 tok det til å lysne.

Gunmar Ulfstein, fødd i 1927, er oppvaksen like ved Ulstein Forbruksforening, og hugsar til dels i detalj korleis butikken ein gong var:

Kontoret var bak dei to vindauga lengst til venstre. Rett under det tredje vindauget byrja disken som gjekk bakover i lokalet. Disken gjorde ein 90 graders sving mot nord. I denne svingen var det ei opning der ein lyfte ein del av diskplata og gjekk gjennom og inn bak disken. I nørdste enden var det nok ein 90 graders sving, slik at disken enda i austre vegg. Mellom desse to dørene var benken ein kunne sitje på medan ein venta på at varene skulle verte oppvegne og oppmålte etter at ein hadde sagt kva ein skulle kjøpe.

Tenk berre på kor seint sirupen seig ut av fatet og ned i spannet.

Oppå disken stod eit papirstativ i tre høgder, smalast rull øvst, breiast nedst. Lenger borte på disken stod eit stort brunt kassaapparat der ekspeditøren trykte inn sluttsummen. Den tida skreiv ekspeditøren ned på papiret kva kvar vare kosta, og summerte, trykte på knappane og drog rundt ei sveiv. Det sa «pling» og ei skuffe med vekslepengar kom ut. Det var den tida både eitt- og toøringar hadde verdi.

På golvet var det fliser. Desse var grå med eit blått mønster. Mellom inngangsdørene stod der ein benk med ein spyttebakke på kvar side. Desse var blå utvendig og kvitemaljerte på innsida. Dei var forma som ei urne som på eit vis var snurpa i hop i «livet». Desse vart sjølvsagt skylde kvar dag.

– Interiøret var i ulike grønsjatteringar.

– Eg kan ikkje hugse at eg såg noko reklameskilt. Folk visste kva dei trong, og kjøpte det.

– Før mi tid kunne det hende at det hang kveitekringler i ei snor frå taket. Det var ikkje så mange som såg seg råd til å kjøpe desse, men det hende seg.

På veggen til venstre i hyller var der mannesaker så som hengjelås, hengsler, krokar, spikar, skruar, verkty o.a. Men det eg minnest best, var ein rull med skråtobakk oppe på ei fjøl i same hylle, og ein tollekniv med raudt skaft laga av Mora i Sweden. Ti øre kosta eit par tommar av den rullen.

På langveggen dominerte eit stort glasfat med eit tilsvarande stort, høgt lok. Inne i denne osteklokka låg ein gul kvitost på storleik med ein halvsliten slipestein. Det vart skore stykke av osten. På same hylle var der ein brunost. Til å skjere av denne brukte dei ein tynn streng festa i eit trestykke i kvar ende.

I hyllene elles var der margarin, rosiner, aprikos o.a. Og under disken var der skuffer med sagogryn, havregryn, byggryn, mjøl av ymse slag, sukker og finsalt. Det vart vege opp i brune posar. Eg hadde nær gløymt brunsukker som vi ungane likte godt. Vi fekk i ein stor spisspose for fem øre.

Lenger mot nord var damesaker – så som knappar, snelletråd og rullar med ty av ymse fargar til kjolar, skjørt og blusar. Her var fleire sydamer i bygda på denne tida.

Ute på lageret var der ei stor, blå trekasse med egg i. Egga låg i pappbur i fleire flåer. Vidare var der parafinfat med ei nikkepumpe. Der var nok ikkje elektrisk ljos i alle fjøs og uthus den tida. Der låg også eit trefat med sirup. Elles var der lagerplass for mjølsekker og andre varer. Tønner med tretjøre og steinkoltjøre låg lagra i sjøbuda.

I slutten av 30-åra kan ein merke ein del uro i folket. Mange ville ha varene nærare for handa. Vegen til handelshuset i Vik vart for lang for mange. Haddal fekk eige handelshus. Aksjonærane på Flø ville ha filial, men generalforsamlinga avslo ønsket.

Men i Hasund får Enok Hasund starta Straumane handelslag i 1936. Med unntak av to aksjar, vert Ulstein Forbruksforening eigar av ei aksjemengd på 50. Peter E. Hasund vart styrar. Alle salsvarene vart tekne frå forretninga i Ulsteinvik. Først i 1957 får Hasund overta alle aksjane.

Trass i mangel på alle slags varer og streng rasjonering, greidde ein å hjelpe folk på mange vis. Når folk ikkje fekk dei varene dei meinte å ha krav på, kunne temperaturen stige faretruande. Då var det godt å ha ein trygg og god styrar i Johannes Osnes.

Det store butikklokalet som blei reist i 1911 vart etterkvart mode for fornying og modernisering. Først ut på 50-talet kunne ein sjå seg råd til dette. Då vart det kjøpt nye diskar og reolar. No kjøpte ein seg endåtil ein liten lastebil. I 1957 såg ein seg råd til å kjøpe nokre aksjar i ferja «Torulf». I 1961 fekk ein lagt asfalt på framsida av forretninga. Fasaden mot Haldeplassen vart opnare.

Johannes P. Scheide (1822 – 1888) var ein framtøken kar. Først gjekk han landbruksskule på Åheim og sidan på Åk i Romsdalen. Han kjøpe garden Volle på Osnes. Han miste garden på grunn av odelsretten. Då tok Scheide med seg kone og barn og skulle reise til Amerika. Han kom ikkje lenger enn til Bergen. Der vart kona sjuk. Og etter mykje om og men kom familien tilbake til Ulstein, og garden blei kjøpt for andre gong. Han dreiv garden fram til eit mønsterbruk. Han kom etterkvart til å vere med i dei fleste ombod i kommunen, mellom anna ordførarombodet. Han sat som formann for Foreninga fram til 1878.

Rasmus J. Ulfstein (1849-1940) var første styraren i forretninga. Han sat som styrar fram til 1882, då han starta eiga forretning. Ulfstein gjekk på lærarskule i Volda og var lærar på Flø ein kort periode. Men det var handelsmann han ville vere.

Martinius Bjørndal (1843-1916) kom frå Vartdal. Han var ein av dei leiande under skipinga. Det var han som hadde kontaktane til austlandet og som gjorde utkast til Foreninga sine lover slik at dei høvde for dei lokale forholda. Han var formann i styret frå 1878 og fram til 1909. I tillegg var han mellom anna ordførar i Ulstein i 20 år.

Peter K. Hasund (1854-1904) var styrar frå 1883 til han døydde i 1904. Han tok i si tid eit 14 dagars rekneskapskurs i Ålesund. Han hadde lett for å lære, så dette var nok. Og han skulle syne seg å vere rett mann på rett plass. I hans tid vart det gjort mange utvidingar.

Andreas J. Osnes (1861-1942) var forretningsgut frå 1878 og ein sjølvskriven forretningsstyrar etter Hasund i 1904. Han fekk oppleve skiftande tider og svingingar i foreininga. Det vert fortalt om han at han hadde eit godt humør og ein vilje som gjorde sitt til at forretninga kunne gå og bli ein omtykt landhandel.

Sigvald O. Hofseth (1870 -1968) kom med i styret i 1906 og vart formann i 1908. Dette ombodet hadde han heilt fram til 1937. Han synte seg å vere ein dyktig mann med sterke interesser for foreininga. Han var elles mykje med i alt offentleg arbeid, og hadde difor eit stort innsyn. Han var viktig for at foreininga fekk verknad på det kulturelle og moralske livet i bygda.

Johannes N. Osnes (1899 -) var styrar frå 1927 og fram til 1962. Dette var ein svært skiftande periode, og særleg hard var naturlegvis krigen. Osnes var ein roleg og snill styrar, alltid til teneste og til det beste for forretninga.

Kåre Hatløy (1931 -) var styrar frå 1962 og fram til jubileumsåret i 1972 og vidare framover nokre år.