Åtte brør og ingen å miste

– Eg hugsar Johan kom springande inn vaskekjellaren til ho mor og meg og sa at ”No er vi i krig”. Han fortalte at Oslo var tatt og at det var kome ei mengde med tyske krigsskip til landet, fortel Aslaug.

Ho var einaste jenta i familien og hadde nok å henge fingrane i i vaskekjellaren og bakstekjellaren. Saman med mora var det ho som stod for husarbeidet for fire yngre brør, og fire eldre. Dei eldste brørne var fødde under 1. verdskrigen, og Aslaug fortel at mora vart så still der nede i kjellaren den 9. april 1940.

– ”Under forrige krig kunne eg legge gutane mine i senga og vite kvar eg hadde dei”, sa ho mor. ”No må eg sende dei i krigen.”

Det var dei to eldste, Johan og Petter, som reiste. Kampane i Noreg varte ikkje lenge, men rykta gjekk om at Petter var omkomen.

– Eg merka det når eg kom gåande. Jentene stod i ei klynge og snakka, men når eg kom, vart det stilt, seier Aslaug.

Men då kampane var over og dei stridande soldatane vende heimover, kom meldinga om at Petter var observert på Åndalsnes. Gleda var stor. Folk i Ulsteinvik samla seg i Vegskiftet for å ta imot dei heimkomne soldatane. Då viste det seg at nokon hadde blanda saman Petter og Johan, og Aslaug fekk beskjed der ho stod og speida etter brørne: ”Er det Johan du ventar på, så får du ikkje sjå han. Han er skoten.”

Aslaug snudde og gjekk heim for å fortelje det triste nyhendet til mora.

Då ho opna døra til kjøkkenet heime på Saunes stod Johan der smilande på golvet. Han viste fram ryggsekken.

– Her traff kula.

Det viste seg at han vart skoten, men kula traff metallstonga på meisa. Sjølv kom Johan uskada frå det.

Landet hadde kapitulert, og konge og regjering hadde reist til England, men i Noreg var det ikkje alle som var ferdige med å kjempe. I Ulstein var det mange ungdommar som ville ut og slåst for landet sitt.

Brørne til Aslaug var blant dei.

– Odd var den første som reiste, fortel ho.

Aslaug hadde ikkje lagt seg den vårkvelden han fór. Ho hadde høyrt rykte om at ein båt som skulle til England, og var på vakt. Då det romsterte på kjøkkenet seint på kvelden, og ho høyrde det gjekk i gangdøra, kika ho ut gjennom vindauget.

– Der gjekk han Odd. Eg hugsar eg tenkte: skal tru om eg får sjå han igjen.

I ettertid har ho fått vite at både Odd og Leif ville reise, men dei vart samde om at for mora si skuld kunne dei ikkje fare begge. Og Odd, som var eldst av dei to, var den som drog. Han var 21 år gammal.

– Mor var nok redd at dei andre brørne mine også skulle reise sin veg, seier Aslaug. – Ho sa til Johan: ”Eg håper du ikkje finne på å fare til England, du også”.

Han lova mora at han i alle fall skulle gjere ferdig eksamen på styrmannskulen i Ålesund først. Men då eksamen var over og rykta gjekk på bygda om at han og kameraten Harald planla å rømme til England, nekta mora for det.

– Eg hugsar ho mor sa at han Harald reiser nok ikkje, ”han er så heimekjær”.

Men så ein seinsommardag var dei borte. Både Johan og kameraten.

– Eg var heime aleine, berre veninna mi Anne var der, fortel Aslaug. – Eg hugsar så godt at eg hadde laga brennsnut av ekte vare. Johan smakte ikkje noko av det før han reiste. Eg og Anne høyrde han synge oppe på loftet: ”Regntunge skyer”. Det var ein svensk slager den gongen. Det var det siste eg høyrde av han.

Johan rømde i august. Dei fekk ikkje livsteikn før i mars. Då kom brevet. Alt var vel. Nyhendet gjekk som ”løpeild” gjennom bygda. Så vart det stilt. Det kom ikkje fleire brev. Det visste seg at brevet frå Johan kom til Ulsteinvik tre månader etter at han var død. Han vart torpedert i konvoi mellom Spania og England 21. desember 1941.

– Eg og ho mor var på kjøkkenet den dagen vi fekk vite det. Det var slik ein fin vårdag i april. Då banka det på døra. Presten stod der då eg opna. Han sa ingenting, han berre tok meg i handa.

Aslaug er stille ei lita stund. Det er framleis vanskeleg å snakke om det.

– Presten gjekk med mor inn i stova og eg sette meg på kjøkkentrappa og venta. Eg tenkte på kven av brørne mine han kom med sørgebod om, og om eg hadde nokon å miste. Eg hadde ingen.

Aslaug reiser seg og leiter fram eit foto av broren. Mora hadde masa så lenge om å ta eit familiebilete, men det vart ikkje gjort. Ikkje før etter krigen. Og då var det for seint å få med alle. Aslaug har berre eitt fotografi av Johan. Det er tatt rett etter eksamen på styrmannskulen. Aslaug smiler når ho ser på det. Den elles så pertentlege broren har ein krølla skjortesnipp på biletet.

– Eg var 16 år og nykonfirmert då krigen starta. Eg var eigentleg midt mellom barn og vaksen, men eg måtte vere vaksen. Det var eg som gjekk til onkelen og tanta mi og sa at Johan var død. Det var eg som måtte fortelje det til småbrørne mine.

Aslaug tørkar ei tåre.

– Eg veit ikkje om eg gret då, men eg har gråte mykje sidan. Eg blir aldri ferdig med det.

To brør hadde reist sin veg, broren Leif var igjen i Ulsteinvik.

– Eg var så sint på Leif, ofte. Han kom stadig heim med skiten kjeledress. Og det var eg som måtte vaske, seier Aslaug.

Det var noko anna ho også undra seg over. Mora sa ikkje noko på at Leif av og til skofta arbeid.

– Folk snakka ikkje om ting på den tida.

Aslaug fortel om eit lite og gjennomsiktig bygdesamfunn, med eit fantastisk samhald, men også med kontroll. Ein prata ikkje for høgt i uisolerte hus i tilfelle folk gjekk forbi på vegen. Ein sa i det heile ikkje meir enn ein måtte.

Men framandfolk i bygda vart raskt observert, og dermed kunne ikkje Aslaug unngå å sjå at det var folk som brukte Ulsteinvik som transittstad for flukt til England.

– Eg hugsar enno det bleike ansiktet til Ole Wiik då han oppdaga to framande karar med sjøstøvlar borte ved Fredheim.

Karane trengde hjelp etter å ha fått skipshavari på veg til England. Same natt vart fortøyingane til Hod kutta ved Snorrebuda og det nye 65 fots fartyet stakk til havs med 20 flyktningar. Hod høyrde ein aldri meir til. Ei 150 kilos tysk bombe traff mål. Hod kom ikkje lengre enn nokre kvartmil vest for Molde.

Veninna til Aslaug, Anne, ”tente” på Legene.

– ”Han Prikk er så stygg med mora”, sa ho Anne ofte. ”Han nektar henne å kome inn på romet sitt”.

Husposten hos familien Grønmyr ga ikkje veninna informasjon om det illegale arbeidet som gjekk føre seg i heimen. Loftet var gøymestad for flyktningar som venta på overfart til England. Difor måtte sonen i huset, Erling – også kalla Prikk – for alt i verda nekte mora tilgang til romet sitt.

Den nemnde Prikk spurde ut Aslaug ein gong, i ettertid har ho forstått at det var for å sjekke om ho visste kva han og Leif heldt på med. Det gjorde ho ikkje.

Mora til Aslaug var den einaste som hadde greie på at både Leif og Petter var involverte i motstandsarbeid. Og det heldt ho for seg sjølv. Berre til Aslaug sa ho i ei mørk stund:

– Dei kunne likså godt ha reist til England. Eg er ikkje trygg for dei nokon plass.

Aslaug seier ho beundrar mora, men av og til greip panikken også den sterkaste.

Petter og Johan kom heim med både ei børse og ammunisjon etter kampane i Noreg. Lenge vart begge deler gøymt under ei seng på guterommet.

– Ho mor sa at gutane fekk vaske roma sine sjølve, men dei berre sopa alt under senga. Det orka eg ikkje sjå på, så eg gjorde det skikkeleg, seier Aslaug.

Børsa forsvann ut av huset, men ammunisjonen var framleis under senga då det gjekk rykte om razzia på Saunes. Mor til Aslaug kom springande heim etter at ho hadde sett to tyske soldatar kome ut av nabohuset. Ho henta kassa med ammunisjon i andreetasjen, men visste ikkje kvar ho skulle gjere av det.

– Eg låg med raude hunder og eg sa til mor at eg kunne gøyme ammunisjonen under dyna. Eg tenkte at tyskarane var redde for sjukdom, fortel Aslaug.

Men mora fekk panikk og ville slenge kassa i komfyren. Heldigvis fekk ho summa seg.

– Ho mor let som om ho gjekk på do og tok med seg kassa. Ammunisjonen hamna i utedassen.

Tyskarane fann ingenting. Dei sa heller ingenting då dei kom opp på rommet til småbrørne og såg papirflya som hang tett i tett ned frå taket. Alle med engelsk kjenneteikn.

– Tyskarane keik ikkje under senga ein gong, kunne broren Kåre fortelje.

Kåre, som var 14 år då krigen starta, var også jøssing. Han viste motstand mot okkupasjonsmakta på sin eigen måte.

– Det kom ein tysk soldat inn på kjøkkenet til oss ein dag, heilt stilt og roleg utan å banke på. Han hadde ikkje våpen på seg. Han berre stod der. Eg trur det må ha rabla for han.

Aslaug fortel at broren Kåre heldt ap med den tyske soldaten, og dei kunne ikkje anna enn å flire, men etterpå fekk dei seg ei skikkeleg skjennepreike av mora.

– ”Dokke må skamme dokke”, sa ho mor.

Sara Saunes, med tre gutar i krigen og ein i himmelen, minte dei på at den unge tyske guten også hadde foreldre og søsken.

– Det synest eg er godt å tenke på, ho mor hadde ikkje hat i seg, seier Aslaug.

Det var den 3. mai 1945 at Aslaug og Anne gjekk arm i arm forbi ”Klagemuren” og kviskra om kor vidt Leif var ute og leverte ved, eller noko heilt anna. To veker seinare fekk dei vite kva som gjekk føre seg. Dei og alle dei andre som stod oppstilt i silande regnver ved folkeskulen i Ulsteinvik på 17. mai. Der kom Heimefronten paraderande flott forbi i uniformer og med armbind.

– Det var to av gutane som såg på, som også ville ha uniform, minnest Aslaug.

Men då var det for seint. Heimefronten hadde gjort ein hemmeleg og farleg innsats i fem år med okkupasjon. Dei heldt stilt under krigen. Dei fleste av dei heldt stilt etterpå også.

Heldigvis har Ragnar Ulstein dokumentert arbeidet til Heimfronten i Ulstein i boka Lagunen og Stormen (Ulstein – Bygd i Europa 1940-1945). I boka kan vi lese kvar Leif, bror til Aslaug, var om kvelden 3. mai. Saman med Olav Flø var han og resten av mannskapet på Snøgg ute på ein siste våpentransport.

At Leif var så trøytt om morgonen og av og til måtte skofte jobben, skuldast at han ofte var ute om natta og venta på at Shetlands-Larsen skulle dukke opp i Skorpesundet med ny last. Og den skitne kjeledressen kom av å frakte tunge kasser med ammunisjon frå båten og opp i Trollhola i Fløstranda eller til eit naust på Ulstein.

Natta mellom 3. og 4. mai dreiv ikkje Leif med ved-transport, og kameraten Olav Flø var ikkje i Ørsta for å søke jobb. Begge bar våpenkasser heile natta saman med resten av Ustein-gruppa.

Etterpå måtte den tunglasta Snøgg legge ut på ei farefull ferd forbi kanonane til dei tyske kystforta på Kvitneset og Tueneset.

Heldigvis vart dei ikkje stoppa denne gongen heller. Etter mange vanskar fekk dei levert frå seg lasta på Magerholm og i Valldal, der våpna skulle vidare til Joachim Rønneberg og Lingegruppa Fieldfare. Så kunne Snøgg vende heim til Ulstein. Eit par famnar bjørkaved, som dei hadde knabba med seg frå Valldal, var skalkeskjul på dekk.

Aslaug hugsar best 13. mai.

– Det gjekk litt i eitt dei dagane i mai, men det var ein spesiell dag.

Ho såg mora utanfor huset, ho gjekk så rart. Aslaug gjekk bort til henne og spurte kva som var gale. I handa hadde mora eit samankrølla ark. Ho heldt fram handa og viste Aslaug kva det var.

– Det var eit telegram, frå Odd, han hadde kome til Oslo den dagen. Han var i live.

Odd fortalte ikkje så mykje om opplevingane sine under krigen han heller. Han var ute i konvoi og deltok på invasjonen i Normandie på D-dagen. Det var på hengande håret at han overlevde. Alt han ville seie var: ”Eg hadde flaks.”

I dag er alle brørne til Aslaug borte. Den siste døydde for eit halvt år sidan.

Ho fortel at ho kvart år møter opp ved Ulstein kyrkje på 17. mai, for å få med seg kransenedlegginga på minnesteinane. Eit år vart det fortalt om torpederinga av skipet der Johan var om bord og om skrika som høyrdest. Aslaug er glad at hørselen ikkje er så god lenger.

– Eg høyrde ikkje alt som vart sagt. Elles er eg redd eg ikkje hadde klart å halde tårene tilbake.