Historia om Sjannøy

Sjannøy med påbygd kraftblokk. Bildet er ein gong frå 1960-talet.

Det heile byrja hausten 1947 då fem mann gjekk saman om å skyte inn ein startkapital på til saman 50.000 kroner. Desse fem var Oskar Garnes, sonen hans Knut O. Garnes, Sigurd Remø, som er svogeren til Oskar, far min, Knut N. Garnes, som er brorson til Oskar, og Hans K. Haddal, som er Oskar sin systerson. Oskar Garnes skaut inn 26.000 kroner, dei fire andre 6000 kroner kvar. Hans K. Haddal delte seinare sin part med Johan N. Garnes.

Knut N., Hans og Johan var med på fleire av turane som Sjannøy gjorde. Sigurd Remø var handelsmann på Remøy, og Knut O. Garnes var kontormann i MRF.

I 1954 vart Knut N., Hans og Johan utløyste. Dei fekk då 10.000 kroner for kvar part. Sigurd Remø vart utløyst seinare.

Oskar Garnes reiste ein tur til Arne Lindstøl ved Risør, som eigde Lindstøl Skipsbyggeri. Det vart gjort avtale om at verftet skulle byggje ei treskute på om lag 200 tonn og 114 fot, som skulle vere ferdig til hausten 1948.

For å finansiere skuta måtte det takast opp fleire lån. Desse vart innvilga i Fiskeribanken, hos firmaet Bernts og Carsh i Bergen og hos Elling Aarseth & Co i Ålesund. Skuta kosta 900.000 kroner. Det var på den tida vanskeleg å få tak i byggjemateriell og ting til utrusting av skuta. Først vart det forsøkt med utstyr frå ein minesveipar frå England, men det passa ikkje. Baugklavar og alt jarnverk vart kjøpt hos Johs. Paulsen i Ålesund og eit firma i Oslo. Hasund Smie og Sveiseverkstad bygde ein del av tankane, og resten vart bygd av firmaet J. Johansen i Brattvåg.

Sidan dette var straks etter andre verdskrig, var det mangel på nesten alt. Det vart skaffa boltar til å feste maskina i skuta, medan dei måtte skaffe mutterar til skruane ein annan stad. Dette vart ordna gjennom venskap med Aksjeselskapet Seilduksforeningen i Oslo. Alle segl vart laga hos Madsen Seilmaker i Ålesund. Fangstbåtane vart laga i Tresfjorden i Romsdal. Maskiner på 400 hk vart skaffa gjennom Frank Mohn sitt agentur for Crosley Maskinfabrikk i Manchester i England. Den elektriske styremaskina frå Manchester vart årsak til store forseinkingar, då det var vanskeleg å få tak i kyndige folk til å setje inn den sorten som reiarlaget fekk. Når ein tok hardt venstre ror, sette ho seg fast.

På grunn av alle vanskar med levering til fartyet, vart overleveringa seinka ein god del. Under sjøsettinga ved Lindstøl Skipsverft vart propellhylsa skadd. Skuta måtte difor på land att for å få dette reparert. Sjannøy skulle etter avtalen vere levert før jul 1948, men kom ikkje til Sunnmøre før 24. mars 1949, om lag fire månader for seint.

Etter planane skulle den første turen gå til Vesterisen, men på grunn av forseinka levering kunne dette ikkje gjennomførast. Det vart difor bestemt at turen skulle gå til Newfoundland etter gammalsel. Etter mykje hardt arbeid for å få utstyret om bord i Ålesund og Brattvåg, – bunkers, proviant og elles alt som skulle til, gjekk skuta frå Ålesund med eit mannskap på 22 med kurs for Newfoundland 8. mai.

Det var dårleg ver, det bles nordaustleg, men vinden gav seg etter kvart. Vest for Færøyane vart veret bra. Då dei kom over, byrja dei å gå langs isen. Det var pent ver, og etter fem-seks timar byrja dei å gå gjennom isen. Skipperen tok med seg langkikkert og klatra opp i tønna for å sjå etter sel. Etter nokre timar la dei stilt for natta.

Neste dag fortsette dei gjennom isen, og etter ei stund vart det ropt frå tønna at det var selflokkar i sikte. Alle fekk ordre om å gjere seg klare og gå på isen for å fangste. Knivar vart slipte, og skyttarane tok på seg ammunisjonssekker og gevær over skuldrene og stilte seg opp i baugen av skuta saman med resten av fangstfolket. Då skipperen fann ut at avstanden var passe, varsla han at maskina skulle stoppast og gav fangstfolket ordre om å gå på isen.

Noko som er viktig når ein skal skyte sel, er at det første skotet som vert utløyst, vert ein fulltreffar. Selen er nemleg veldig var, og når det første skotet smell, reiser alle selane hovudet for å sjå kva det er for noko. Når det vert treff, ser dei at han som er skoten, ”legg seg” ned, og dermed gjer dei andre det same. Derimot har fangstfolket vore ute for at dersom den første selen berre vert såra og stuper i sjøen, stuper alle dei andre selane òg i sjøen. Men skyttarane om bord i Sjannøy var erfarne ishavsfolk, gav seg god tid til å sikte og fekk fulltreffar. Dermed la dei andre selane seg ned, og skyttarane gjekk nærare inn på dyra og skaut og ladda om så fort dei berre klarte. Fangstfolka kom så etter og flådde av skinna på dyra og la dei i hop i dungar. Midt i skinndungane sette dei ei lang stang med flagg på, slik at skuta, som kom lenger bak, skulle sjå kvar på isen dungane låg. Mannskapet om bord hadde eit langt tau med ein krok i , og ein mann gjekk på isen med tauet og tredde innpå om lag 20-30 skinn før han gav vink til karane om bord om at dei kunne hive, det vil seie setje i gang ein vinsj som halte om bord skinna. Kadavera av selane låg att på isen og vart mat til isbjørn og måse.

Stuerten om bord laga mat, og messeguten gjekk framover isen med mat til folket. Han fekk seg ofte ein lang marsj, for fangstfolket var ofte så langt borte at dei berre så vidt kunne sjå mastene på skuta.

Om kvelden kom mannskapet om bord, trøytte og slitne med storkna blod på fingrar, klede og i andlet. Mange var så trøytte at dei knapt orka vaske seg før dei stupte til køys og sovna.

Neste dag mått dei tørne ut grytidleg og ta fatt der dei slapp dagen før. Slik heldt dei på i kring fire døgn og fekk om lag 4000 dyr. Dei la då stilt for spekking og ordning av fangsten. Dei plasserte store trebenker på skrå på hovuddekk, la skinna over og skar spekket av med krumknivar. Spekket let dei gå gjennom ”bakseluker”, runde hol i dekket, som første spekket ned på tankane. Spekket vart seinare brukt til å lage mellom anna parfyme og såpe av.

Etter at spekket var kome på plass, måtte lukene skruast godt att og tettast med feitt så det ikkje skulle kome sjø i tankane. Skinna la dei ut på dekk, strødde på grovsalt, pakka dei fint saman i firkanta byltar og la dei i rekker i lasterommet. Mellom kvar rekke strødde dei salt så skinna ikkje skulle verte sure og rotne. Skinna vart seinare brukte til å lage garvarvarer av, t.d. tøflar og liknande, sidan skinnet på gammalselen ikkje var av så god kvalitet at det kunne nyttast til pelsvarer.

Etter at skinn og spekk var på plass i skuta, fortsette Sjannøy aust gjennom isen etter meir fangst. Dei oppdaga fleire dyr, men då dei under manøvreringa skulle ta stødig kurs, sette roret seg fast, og skuta rende mot ei kraftig isblokk og slo med baugen eit stort isstykke under skuta. Dei stoppa maskina straks, og ein augneblink etter kom isen att og slo av ein propellveng. Dei sette maskina i gang att, men måtte gå med halv fart, elles vart det veldig risting i skuta på grunn av at propellakslingen var litt benda. Det hadde også lett for å verte varmgang i propellhylsa.

Det bles så opp til nordaust kuling, og dei fleste sunnmørsbåtane var på veg heim. Sjannøy telegraferte då til Halifax på Nova Scotia og fekk tale med Karl Karlsen frå Brandal som budde der. Han kunne fortelje at det låg is ved innløpet til St. Johns. Han kunne ikkje hjelpe enno, då Sjannøy var så tung av last at dei ikkje torde å ta henne fram i dokka.

Sjannøy fekk då radiokontakt med skuta Veslekari frå reiarlaget til Elling Aarseth på Vartdal. Veslekari (som seinare forliste) var klar til å dra heim, og ho bauga råk i isen så Sjannøy kunne kome seg ut. Då skutene var komne i rom sjø, gjekk Veslekari med full fart og forsvann etter kvart av syne. Sjannøy let då alle segla gå til topps. Det gjekk fint og fort i to døgn, men så gjekk kulingen over til nordvest storm, og under manøvrering og arbeid med å få segla ned, brotna gaffelen på storseglet. Etter mykje strev fekk mannskapet gaffelen på galgedekk, der dei reparerte han.

Dei sette opp storseglet att, men sette inn rev i seglet og fortsette mot Noreg. Etter eit døgn vart stormen så hard at dei måtte legge bakk, det vil seie stoppe eller gå med sakte fart. På grunn av den harde påkjenninga for propellhylsa, vart det lekkasje. Etter ein dag vart veret så bra at dei kunne halde fram heimferda, men etter eit par døgn fekk dei storm rett frå aust og måtte legge bakk att. Då hadde dei segla om lag 200 nautiske mil frå Newfoundland.

Men så etter kring eit døgn dreia stormen til nordaust, og dei kunne igjen byrje å segle. Stormen varte i fire døgn, og det gjekk seint. Dei fekk radiokontakt med ein fiskebåt som låg ved Færøyane. Der hadde det vore bra ver, men no bles det sterk nordaust kuling til liten storm. Sidan det var overskya, fekk ikkje Sjannøy ta solobservasjon så dei kunne bestemme posisjonen. Difor var det ulike meiningar mellom mannskapet om kvar dei var då dei såg land. Det vart tippa på Kap Nord på Island, Færøyane og Stad. Det viste seg at Færøyane var det rette. Veret betra seg, og det fortsette gjennom sundet som deler Færøyane i to, og kom så inn i Nordsjøen. Dei heiste alle segl og fekk vestleg bris mot Noreg.

Det hadde ofte vore store vanskar i messa på turen heim. To dagar hadde heile oppdekkinga til middag gått i dørken, og ein annan gong velta ein stor suppeterrin som stod på bordet, og suppa hamna i fanget på karane.

Den 29. mai kom Sjannøy til Fosnavåg, og dagen etter gjekk dei straks i gang med lossinga. Etterpå måtte skuta på verkstad for reparasjon. Då dei var ferdige der, gjekk turen til Danskestretet ved Grønland.

Sommaren 1949 var Sjannøy på kombinert selfangst og håkjerringfiske utanfor austkysten av Grønland. Fangstreiskapen ved håkjerringfiske var line med forsyn av kjetting med store onglar i. Til vanleg brukte dei krok med to auger på; det eine midt på kroken, det andre i enden. Sistnemnde heldt dei i når dei huka kroken i ryggen på håkjerringa. Til agn brukte dei om lag ein halv kilo håkjerringkjøtt med eit spekkstykke utanfor for at det skulle verte feittflekkar i sjøen. Håkjerringa søkte mot desse feittflekkane.

Bildet til høgre: Dei fekk ofte fisk som var så stor at dei måtte ta ei lykke rundt hovudet på håkjerringa.

Dei brukte to liner i gongen, og når dei hadde drege ei av dei, var det å egne på nytt med det same, sette lina ut att og byrja å dra den andre. Det hende at det var storfiske med fisk på kvar krok. Dei fekk ofte håkjerringar som var så store at dei måtet ta ut kroken og lage lykkje på mantelen (wiren som går frå vinsjen til kroken) og legge rundt hovudet på håkjerringa for å få henne om bord. Håkjerringane kunne vere så tunge at det var bere så vidt vinsjen kunne dra.

Når dei hadde fått håkjerringa om bord, brukte dei ein stor kniv til å sprette opp buken med. Fangstfolket måtte bruke vottar då, huda til fisken var ru som sandpapir. Levra i ei håkjerring kunne fylle opptil åtte stampar, men det vanlege var fire-fem stampar. I magesekken fann dei restar av sel, uer og laks. Det har også vorte funne ein tollekniv i buken på ei håkjerring.

Håkjerringa er ein sein og treg fisk når ho kjem opp til havflata, og det har difor ofte vorte diskutert korleis ho kan klare å fange til dømes laks som kan skyte stor fart. Fangstfolket meiner ho lokkar til seg føda med dei sjølvlysande, grøne auga sine.

Når levra var teken, sleppte dei ut att fisken. Det hende fangstfolket samla opp håkjerringskrottar og gjekk inn til Isafjord på Island på heimvegen og selde skrottane der. Der vart dei gravne ned i sanden ei tid for at syra i fisken skulle bli uttrekt. Dei skar så fisken opp i strimlar og hengde han opp til turk. Dette var ei delikatesse på Island.

Om bord i skuta hadde dei to dampkar som dei la all levra opp i og kokte og dampa henne til tran som vart ført ned på tankane.

Den 27. juli 1950 byrja Sjannøy å gå på ekspedisjonsturar 200 nautiske mil frå København til stasjonar på Grønland. Skuta gjekk med forsyningar frå Kongelege Grønlands Handel i København til stasjonar på Grønland. Dei frakta proviant i lasterommet og jeepar og lastebilar på dekk. På ein av desse turane fekk dei svært stygt vêr. Bilane på dekk var surra med wirar og strekkfiskar, noko som var heilt naudsynt, for ein brotsjø som slo innover dekk, var så sterk at han slo ein stor bulk i taket på ein av lastebilane.

På desse turane hadde mannskapet vanleg utanriks hyre. Det var stor stas når skuta kom til Grønland med forsyningar, og heile mannskapet vart av og til bedt i selskap på stasjonane. Dei lossa proviant og utstyr og fortsette til fem-seks andre stasjonar til skuta var lossa. Dei drog så tilbake til København og lasta om bord varer til neste tur. Av og til hadde dei med passasjerar, og blant dei herja sjøsykja ofte.

Vinteren 1950 gjekk turen på snurpefiske etter storsild langs Norskekysten. Dei hadde då notbåtar og snurpenot om bord. Dei fekk middels god fangst denne sesongen, om lag 14.000 hektoliter. Den første fangsten tok dei utanfor Runde og leverte han i Ålesund. Neste kast var utanfor Kråkeneset vest for Måløy. Det var på desse stadene det meste av fisket gjekk for seg det første året. I eit av kasta var det mykje storsei saman med silda. Mannskapet salta seien og hadde han til privat bruk.

Det var ikkje alltid bra å få for mykje sild i nota, for då rivna ho, og dei måtte på notbøteri for å få henne reparert. Dei ville då tape mykje verdfull tid i den korte hektiske sesongen. Dei fangstane som var mest ideelle, og som dei hadde størst sjanse til å berge, var på 1500 – 2000 hektoliter. Men alt var avhengig av ver- og straumtilhøve. Store kast på opp til 4-5000 hektoliter har under gode tilhøve òg vorte berga. Det kravde ofte stor sjømannskap å berge silda ute på det opne havet.

Silda var ofte konsentrert på eit lite område, og fleire hundre båtar låg i konkurranse om henne. Det vart difor ofte ei så tett samling av båtar at ein kunne hoppe frå den eine skuta til den andre om ein ville. Det hende ofte at båtar køyrde inn i kvarandre og gjorde skade på både folk og båtar i den heksegryta som oppstod. Dette var sjølvsagt verst om natta når ein hadde berre lysa frå båtane å gå ut ifrå. Det måtte eit vake og erfare auge til for han som hadde ansvaret for moderfartyet for å kunne klare å passe på sine to notbåtar og basbåt mellom alle dei andre båtane og lysa.

I Vesterisen

Den 13. mars 1951 drog Sjannøy til Vesterisen med John Hamar frå Ørsta som skipper. Etter å ha segla i fire dagar, kom skuta fram. Dei gjekk så ei stund langs iskanten og leitte etter råk. Det bles kuling frå nordvest, og det var ein del snøkave. Etter å ha funne råk, gjekk skuta ein dags tid (ca. 8 timar) innover i isen. Om kvelden var det tjukk skodde, og då samla det seg store selflokkar på isen. Sjannøy var på dette tidspunktet den einaste skuta i området. Det var fastsett dato for kva tid dei hadde lov til å starte fangstinga. Derfor kunne dei ikkje starte før dagen etter.

Tidleg om morgonen neste dag vart mannskapet vekt av skipper Hamar. Dei arbeidde heile dagen til det vart så mørkt at dei måtte bruke lyskastarar. Fangstinga går ikkje føre seg på same måten i Vesterisen som på Newfoundland. Her tok dei dyra om bord ”runde”. Dei slo dei i hel med hakapik, eit om lag halvannan meter langt treskaft med ein jarnpik i enden. Kvar mann hadde eit tau med ein krok festa til enden av tauet. Kroken hogg dei i hovudet på dyret, drog det mot skuta og kasta enden av tauet om bord i skuta der det var folk som halte dyret om bord. Dyra var selungar på 50 – 80 kilo. Det kravde god kondisjon å fange dyra, og dei mennene som var komne litt opp i åra, ville helst arbeide om bord i skuta. 17-18-åringane høvde best til arbeidet på isen, og dei brydde seg ofte ikkje om farane ved dette livet.

Det hende og at det vart fangsta ute i iskanten. Det skjedde dersom isen var svært tett, og det var vanskeleg å kome seg innover. Ute i iskanten var det ofte store dønningar, og då kunne det vere farleg dersom ein ikkje var heilt vaken og passa på. Dei måtte ofte springe frå flak til flak. Dersom dei var uheldige og fall mellom isflaka, som ofte rivna tvers over, kunne dei risikere å bli klemt i hel. Dei som var om bord, kunne ofte ikkje sjå att mannskapet når dei var nede i ein bølgjedal.

Det var lettast å fangste inne i isen nå det var smult, det vil seie når det ikkje var dønningar. Då kunne dei flå dyra på isen. Elles flådde dei dyra på dekk og kasta kadavera over bord. Skuta var ofte blodraud då blodet frå dyra rann nedetter skutesida og fraus til.

På denne turen fekk dei ein fangst på om lag 1200 dyr første dagen. Mannskapet åt og stupte til køys for å byrja på same vis neste morgon. Andre skuter hadde ropt på Sjannøy over radiotelefonen, men mannskapet på Sjannøy var opptekne av arbeidet og hadde verken tid eller interesse av å svare.

Etter om lag fire og eit halvt døgn på denne måten hadde dei full last. Dei hadde fått om lag 4800 dyr og gjekk ut av isen medan dei tok enkelte dyr som dei såg i nærleiken. Då dei kom ut for iskanten, gjorde dei seg sjøklare og måtte skuve alle skinna med spekket på ned i tankar og lausrom. Det var så kaldt i Vesterisen at skinna ikkje vart sure. Dei måtte alltid ligge med spekksida mot tanken, slik at pelssida ikkje vart øydelagd under slingring. Spekket fjerna dei frå skinna når dei kom heim.

Sjannøy var den første fangstskuta som kom attende til Ålesund med last i 1951. Dei hadde hatt ein svært vellykka tur. Skinna var av typane blueback og whitecoat som er dyre og fine pelsvarer av beste kvalitet.

Med dette set eg sluttstrek for forteljinga frå turar som ishavsskuta Sjannøy har gjort opp gjennom åra. I 1967 måtte maskina på skuta skiftast

Det vart sett inn ein Wickman-motor på 750 hk, som vart kjøpt frå Robbestadnes. I 1975 vart Sjannøy seld til Tromsø – ho skifta då namn, og vart heitande Polarfangst, og vart framleis brukt til selfangst, ved ekspedisjonar og som fangstskute.

I 1974 starta bygginga av ei ny Sjannøy ved eit skipsveft i Sandnessjøen, og i mars 1975 var ho ferdig. Den nye Sjannøy er (årstal for artikkel) eit fabrikkskip på 174 fot, med ei maskin med 1900 hk og fart på 13 knop. Prisen var 12,5 millionar kroner.

Skipsaktieselskapet Sjannøy & Co er eit familieføretak som er drive av Ole Garnes og hans familie. Sjannøy driv fangst etter lodde, kolmule, sild og brisling til konsum. Det er fryseri om bord, som kan ta 45 tonn frysevarer i døgnet. Det er plass til 100 kasser pluss 3500 hektoliter nedkjølt på tank.

Den første turen som Sjannøy gjorde, gjekk etter lodde. Det var fint ver og ein god sesong som gav godt utbytte; 7500 hl til industri, 4500 hl kolmule på trål ved Færøyane og på vestsida av Skottland. På fangst etter makrell litt seinare fekk dei 350 tonn på konsum (nedkjølt på tank). På sommarloddefiske gjorde dei det bra, og fekk ein fangst på om lag 6500 hl. Det er fritt fiske etter kolmule, og det er også stor deltaking.

Det vert stor deltaking i år (Når), og det er difor svært usikkert kva dette året vil bringe. Lodda vert kvoteavgrensa, men kvota er enno ikkje bestemt (jan 1978).

Artikkelen er skriven på grunnlag av intervju med:

Knut N. Garnes
Oskar Garnes
Ole O. Garnes

Bileta har artikkelforfattaren fått av Knut N. Garnes og Jan Oskar Garnes.