Haugianaren på Osnes Johannes P. Skeide (1822 – 1888)

Johannes vurderte då å reise til Amerika, men det var heller ikkje så liketil den gongen. Dei måtte reise på seglfartøy, men likevel pakka han, tok med kone og born, skaffa seg skyss med ei nordlandsjekt og reiste til Bergen. Der håpte han å kunne finne ein gunstig overfart til Amerika. Dei var ikkje før komne til Bergen, før kona Helga vart sjuk og sengeliggande i fleire månader. Det såg endå meir håplaust ut enn nokon gong. Men dei hadde lært å stole på Herren, og no la dei saka si i hans hand, så fekk han stelle med dei som han fann best.

Johannes måtte leige nokon som kunne pleie Helga og borna, slik at han sjølv kunne prøve å skaffe seg arbeid. Då han var flink som gartnar, fekk han stelle fleire hagar og hageanlegg i byen.

Medan Helga låg sjuk, bad ho ofte til Gud om at det måtte bli ei råd for dei der heime så dei kunne sleppe å reise til Amerika. For denne reisa baud henne så imot at det gjorde tilstanden hennar verre. Ein dag medan Johannes var ute på arbeid, hadde Helga snakka mykje til Gud om saka, og merkeleg nok vart ho denne dagen så bra at ho syntest ho måtte prøve ut i gardsrommet ettersom vêret var så godt. I det ho stig ut, blir ho var ein mann som kjem nedover gata. Ut frå utsjånaden hans, rekna ho med at han måtte vere ein nordfjording. Ho talte til mannen, og han gav seg straks i samtale med henne. Mellom anna fortalde han at han ville selje garden sin, og då Helga fortalde kvifor dei var i Bergen, så bad han dei følgje han tilbake til Nordfjordeid og kjøpe garden hans. Helga vart glad og rekna med at ho var bønhøyrd. Då Johannes kom heim om kvelden, vart han overraska over å finne kona så kvikk og glad. Ho fortalde kva som hadde hendt, og forklarte at Gud hadde høyrt bønene hennar, og no fekk dei høve til å kjøpe ein gard, mannen som ville selje, var i byen, og sjølv orka ho ikkje reise til Amerika, men vart sjuk så snart ho tenkte på det. Johannes, som også hadde innsett at det ikkje nytta med amerikareisa, fekk tak i mannen, og etter ein nærare samtale vart han med mannen tilbake til Nordfjord og ordna med kjøpet av garden.

Han reiste tilbake til Bergen, dei pakka tøyet sitt og sende det med eit seglfartøy til Nordfjordeid, sjølv reiste dei med robåt. Medan dei venta på tøyet sitt, drog Johannes heim til Skeide for å få låne litt pengar av den yngste bror sin til kjøp av garden. Medan han var der, kom han som hadde teke frå han garden på odelsrett og baud han garden tilbake, ettersom han ikkje kunne klare pliktene sine. Johannes, som ikkje tenkte han kunne trivast på Nordfjordeid, vart glad over å kunne kjøpe tilbake garden, og dei vart samde om handelen.

Men medan Johannes var borte, hadde tøyet deira kome til Nordfjordeid, og kona hadde fått nokre naboar der til hjelp og fått alt ordna og stelt, vaska og feia, slik at det skulle vere hyggeleg når mannen kom tilbake. Ho følte seg lykkeleg og glad i den nye heimen sin.

Då Johannes kom tilbake, fann han alt ordna, og det gjorde han vondt å måtte fortelje kona at dei no måtte gi seg ut på reise igjen, og at det var ønsket hans å reise tilbake til Ulstein igjen og overta garden der. Dei vart samde om å flytte, pakka tøyet og innbu og fekk det frakta med ei jekt til Ulstein.

Denne reisa vart likevel den største prøvinga dei hadde hatt så langt. Skuta forliste, og det var ikkje håp om redning verken for folk eller fartøy. Dei ropte til Gud, og han høyrde ropa, så det vart ei underleg redning som dei mintest resten av livet.

“Måtte vi alle kunne leve og døy som han”

Komne tilbake til Ulstein, overtok dei sin førre gard, og til å kjøpe han fekk dei låne pengar av ein rik handelsmann i Herøy. Sjølv om dei vart skuldige mykje på garden, tok dei fatt med godt mot og energi, og stolte på Gud og hans lovnader. Dei fekk snart betre stell på garden, og ved sida av gardsbruket dreiv Johannes fiskeri: vårsildfiske og vårtorskefiske utanfor sunnmørskysten. Han var sjølv høvedsmann på båten sin, og var alltid heldig til sjøs, slik at gjelda på garden minka. Han bygde nye hus, både våningshus og uthus fullt på høgde med tida. Garden dyrka han opp, planmessig og velstelt, og fekk i 1872 Kongens sølvmedalje for tidsmessige uthus og velstelt gardsbruk.

Johannes hadde dei fleste tillitsverv i bygda og kommunen, var i mange år ordførar i heradet, bankdirektør og bankkasserar var han til sin død. Som ordførar arbeidde han for å få annekset til Ulstein, Hareid, delt i to anneks, Hareid og Vartdal, slik at det vart bygd kyrkje i Vartdal i 1876 og ny kyrkje i Hareid i 1877, og fekk flytta Ulstein kyrkje i 1878 til ein meir sentral stad, frå garden Ulstein til Ulsteinvik. I 1872/73 fekk han oppretta ei forbruksforeining eller spareforeining i Ulsteinvik, der innbyggjarar fekk teikne seg som aksjonærar. Forbruksforeininga har vakse til eit større handelsfirma og blir eigd av folk i bygda.

I 1876 var han medlem av ein kongeleg kommisjon for å arbeide ut forslag til lov for oppsyn under vårtorske-fiskeria på Sunnmøre og Romsdal. Då lova var på plass, vart han oppsynsbetjent i Ulstein og Ytre Herøy fiskedistrikt. I landbruket følgde han med og gjorde mykje for å fremje interessa for jordbruk i bygda. Han oppretta landbruksforeining og arbeidde for betre krøtterstell, noko som på denne tida stod lågt i bygdene på Sunnmøre. Særleg fekk han gjort saueavlen betre, og kjøpte inn ekte sjeviotsau og kunne vise fram gode av desse, slik at Ulstein snart var i fremste rekke på Sunnmøre med omsyn til saueavl. Som medlem av Romsdals amts landhushaldningsselskap arbeidde han for fesjå og premiering av nydyrking og fungerte som lagrettsmann i utskiftingsvesenet. I hans tid vart dei fleste gardar på Vestre Sunnmøre og mange elles på Sunnmøre utskifte. Johannes interesserte seg også for skogplanting og var ein av dei første på Sunnmøre som planta barskog i eit visst omfang. Ved våningshuset hadde han eit mønsterverdig hageanlegg, og var elles ein føregangsmann på dei fleste område i bygda og på Sunnmøre. Han følgde også godt med i politikken, og var den første i Ulstein som heldt politiske aviser. Heradet valde han til valmann ved fleire stortingsval i Romsdal Amt.

Sjølv om denne mannen var så oppteken både heime og utanfor heimen, og ofra så mykje på det allmenne alter, for allmennmenneskeleg trivsel og velvære, låg hans interesse og arbeidshug ikkje mindre i dei kyrkjelege og kristelege gjeremåla. Han hadde eit fritt evangelisk syn og førte ein kristeleg vandel. Mange av dei som var med han til dømes under fiske, har seinare sagt at dei kan rekne overgangen sin til Herren frå den tida dei kom i kontakt med Johannes; for måten hans å vere på, for dei ofte ukjent og uforklarleg, gav dei ettertanke. Like eins var det med utskiftingsarbeidet; den dag i dag prisar dei seg lykkelege, dei som fekk denne mannen i sitt hus. Eg (sonen Knud Wolle) kom seinare til å tale med utskiftingsformannen som far hadde arbeidd under. Når samtalen kom inn på far, gret den staute mannen og sa: ”Måtte vi alle kunne leve og døy som han”.

I heimen sin heldt Helga og Johannes flittig husandakt når dei var heime, og i hans fråvær heldt kona andakt. Dei let også borna av og til, når dei kom så langt, halde andakt etter tur, og viss dei hadde kristelegsinna tenarar, så let dei også desse halde andakt av og til. Dei oppdrog borna i gudsfrykt; Johannes var mild og bestemt, Helga meir streng i sin måte å oppsede på. Då mannen på grunn av forretningane ofte var fråverande, måtte Helga særleg vere den som tok seg av oppsedinga. Huset deira var alltid ope for framande, og fattigfolk fekk alltid god mottaking i heimen deira, og som oftast oppmuntring og gode ord når dei gjekk etter å ha nytt godt av det huset hadde å by på. Ja, taterfølgje fekk også god mottaking. Kristelege vener vitja huset deira ofte, og der vart ført mange alvorlege samtalar, bøn og song.

Staute karar vart rørt til tårer

Heidningmisjonen låg Johannes mykje på hjartet. I 1840-åra kom der ein prest til Ulstein, Hans Nikolai Vraamann. Denne presten skulle ha uvanlege talegåver og vere dyktig som prest. Han hadde også lært snikkarfaget og var flink som dreiar. Han arbeidde fram og dreia ei lysekrone av bjørk, som han gav til Ulstein kyrkje medan han var prest her. Det viste seg at denne presten var sterkt interessert i misjonen, i det han alt i 1846 fekk danna ei misjonsforeining for prestegjeldet, den første i sitt slag på Sunnmøre, og det var Vraamann som fekk kalla saman det første felles misjonsmøtet på Sunnmøre, der interesserte kom saman for å drøfte misjonssaka. På grunn av at kyrkja i Ulstein var nedbrend, vende dei seg til Volda for å halde møtet der i 1948.

I 1949 vart eit liknande møte halde i Ulstein. Det var få framande som møtte, men der skulle vere ein prost Knutsen frå Borgund, eit par tre personar frå Volda og eit liknande tal frå Herøy. Møtet vart halde i ei stove i Ulsteinvik, hos Peder Myklebust. Johannes var til stades på dette møtet. Som varm misjonsven arbeidde han for å spreie misjonskunnskap i prestegjeldet. Då Ulstein misjonsforeining vart delt i to, slik at annekset Hareid fekk eiga foreining, var alltid Johannes kasserar i Ulstein misjonsforeining og dessutan formann når presten ikkje var det.

Johannes tinga nokre eksemplar av Norsk Missionstidende til utdeling, og fekk menn han fann skikka til å førelese og ta på seg å samle naboar omkring på gardane for å lese misjonsforteljingar. Sjølv samla han naboane på Osnes dels i sitt eige hus, del i nabohusa, slik at misjonsinteressa vart vekt på denne tida i Ulstein. Det viste seg at Ulstein låg høgt i forhold til andre kyrkjelydar den tida, med omsyn til å yte bidrag til misjonen.

Det vart oppretta fellesforeining for indremisjonen på same måte som heidningmisjonen, og Johannes vart alltid vald til utsending frå Ulstein til møte i desse misjonsorganisasjonane. Desse møta fekk så stor oppslutning at dei som regel måtte haldast under open himmel. Johannes gledde seg over interessa som var vekt, og han snakka stadig om den forandringa som hadde hendt, og at det no kunne møte like mange tusen menneske til misjonsmøte som det var enkeltpersonar på møta i Ulstein den første tida.

Johannes tok også opp arbeidet for Israelsmisjonen og seinare Santalmisjonen og Den norske sjømannsmisjon, og i sine siste leveår tok han også opp Den indre sjømannsmisjon i sitt virke og arbeidde for andre velferds- og kristelege føremål. Det som låg Helga og Johannes på hjartet, var å få vekt naboar og sambygdingar til kristeleg liv. Johannes heldt ikkje mange føredrag, og hans talent gjekk heller ikkje i den retning, men meir i retning av opplesing og samtalar. Søndagane når det var gudsteneste i annekssoknet, las dei som regel heime, gjerne ei preike frå postillen til Ludvik Harmo, Betsiens eller ei av Janson (svensk kyrkjehyrde) med fleire. Om søndagskveldane når han gjekk ut for å lese misjonsforteljingar, tok han gjerne med ein postill og las ei kort preike først, eller andre kristelege forteljingar av alvorleg vekkande art. Særleg var skriftene til Rosenius, talane til Moody og forteljingane til John Asworth mykje brukt. Det vart ofte små samtalar innimellom. Rett som det var, var kona med, og ho song reint og klart med den gode songstemma si, vekkande salmar frå Johnsens salmebok. Ho kunne synge så staute karar vart rørte til tårer. Ho hadde i tillegg eit diktarleg talent, slik at ho dikta fleire songar, særleg til slike høve som barnedåp, og gravferder. Ho leidde også ei kvinneforeining for heidningmisjonen, og seinare også for indremisjonen. Lesemøta vi her har vore inne på, hadde verknad i det ein og annan vart vekt til ettertanke, særleg mellom deira næraste naboar på garden Osnes. Osnes vart også kalla lesargarden.

Det fanst ikkje mykje av den frie lekmannsforkynninga i Ulstein i den første tida til Johannes Skeide. Men han kjende nokre, dels frå Sunnmøre, dels frå andre stader, som han visste reiste rundt og forkynte Guds ord. Johannes tok kontakt med desse, som var Sjur Velsvik, Lars Steinsvik frå Søkeelven, Per Nordsletten frå Lesjaskog og ein Myre frå Nordland. Dette skulle vere dei første lekpredikantane som talte Guds ord i Ulstein, med unntak av eit par enkelttilfelle av Andres Hove og Kalem.

“Svermeri eller kristeleg sømmelighet”

I 1875 om hausten vart det kalla saman eit indremisjonsmøte i Ålesund, særleg kom der utsendingar frå byane Ålesund, Kristiansund og Molde. Desse tre byane hadde desse møta kvart sitt år. Det skulle ha vore det første større felles indremisjonsmøtet på Sunnmøre. Johannes Skeide prøvde å få med seg så mange til dette møtet frå Ulstein som råd. På møtet vart Guds ord lagt forsamlinga alvorleg på hjartet, og dei reiste heim oppmuntra til å arbeide for Guds ord og hans rike.

Etter dette møtet heldt Johannes endå eitt møte. Dei heldt møta for det meste i privathus, men der byrja bli så stor søking til møta at dei private husa var for små. Mange tok forkynninga til seg og det braut ut ei større åndeleg vekking. Derfor måtte dei no ta i bruk skulehuset på Halsen, men også det viste seg raskt å bli for lite. For rykta om rørsla spreidde seg snart til heile kyrkjelyden og til dels til dei omliggande kyrkjelydar, og mykje folk stimla saman for å sjå og høyre dette nye rare og uhøyrde som hadde skjedd. Det reiste seg også frå enkelte hald noko motstand mot vekkinga og kalla det svermeri. Men motstanden la seg nokså raskt, og rørsla heldt fram i ro og kristeleg sømd heile vinteren 1875 og 1876, og det var ikkje få som vart omvende til ei tydelegare og sterkare tru. Johannes vende seg stadig til venene sine i Ålesund og til ein del andre stader etter slike som kunne kome til hjelp og tale til oppbygging.

Då no lokala dei hadde hatt til rådvelde vart for små på grunn av folketrengselen, vart dei snart samde om å byggje eit større forsamlingshus (bedehus). Det vart sendt rundt lister til påteikning av bidrag i bygda, material skaffa, og mykje av arbeidet med å reise huset vart utført som frivillig arbeid. Huset var om lag 19 alen langt og 14-15 alen breitt med to galleri, eit i kvar ende, og talarstolen midt i huset ved ein av langveggene.

Huset stod ferdig nesten gjeldfritt og vart innvigd helgemessesøndag i 1876, det første bedehuset på landsbygda på Sunnmøre. No hadde dei forsamlingshus, og no kunne dei samlast så ofte dei ville. Huset vart flittig brukt, til oppbygging, samtalemøte, lese- og bønnemøte, og det hadde skjedd ei stor forandring i bygda mot før. No høyrdest song og åndeleg samtale rundt om. Det vart valt eit styre for huset med Johannes Skeide som formann, og det var alltid han som sytte for at der kom tilreisande emissær. Han heldt framleis lesemøte på bedehuset om søndagskvelden og små samtale- og bønnemøte rundt om på gardane enkelte andre kveldar i veka, og han bedde stadig dei nyvekte, både unge og eldre, til å ta del i det kristelege arbeidet. Eg vil ikkje unnlate å nemne at den første større vekkinga i Ulstein har bore med seg ei merkeleg varig frukt.

På denne tida var C. Wisløf prest i Ulstein, seinare prest til Nordre Aurdal. Han heldt også mange oppbyggjelege møte og læremessige bibellesingar på bedehuset og var ein god predikant. Det var no mykje som var forandra i Ulstein, ikkje berre åndeleg, men også på det materielle plan vart det eit oppsving. Ein ting var noko seigt og tungt å få bukt med; det var dei heidenske bryllaupsskikkane, dei såkalla skålbryllaup. Desse varte i fleire dagar med mykje rusdrikk, dans og anna leven. Johannes var ein ivrig motstandar av desse skikkane som han såg på som uskikkar, og han synte med eksempel at det lét seg gjere å halde bryllaup på andre måtar. I 1878 var den andre dottera til Helga og Johannes gift. Dei baud då inn dei næraste naboane, både yngre og eldre, fritt til bryllaupet som vart halde utan rusdrikk og varte ein dag. Den landskjende emissæren Faste Svendsen verka nettopp på den tida på Sunnmøre for Det Norske Misjonsselskap, og han vart kjøkemeister i bryllaupet, og eit lite songkor av dei yngre på Osnes song fleirstemmig song som høvde til tilstellinga. Eksempelet vart følgt av fleire sidan. Johannes var fråhaldsmann og arbeidde for fråhaldssaka.

Helga og Johannes besøkte flittig dei sjuke og utførte ikkje lite sjukepleie mellom desse. I 1882 fekk han i lag med ein bakarsvein i Ulsteinvik i gang ein søndagsskule for born. I 1881 kom her ein ny prest til Ulstein, nemleg prost N. Anker. Han var ein alvorleg og nidkjær prest (seinare sokneprest i Tromsø og Fjære). Han fekk i gang ei ynglingeforeining her i kyrkjelyden. Johannes vart også med og tok del i arbeidet for ungdomen. Johannes og prost Anker arbeidde godt saman, og det vart mykje aktivitet i kyrkjelyden. Prosten heldt flittig bibellesingar og særleg samtalemøte av åndeleg lærande art. Her vart også nokså mykje emissærverksemd.

Prost Anker fekk også dei siste åra han var prest i Ulstein, sett i gang og bygd ein gamleheim på garden Osnes ved frivillige bidrag, ein heim for heimlause gamle og fattige. Prosten og prostinna viste mykje kjærleg og oppofrande innsats for slik det var trong for i kyrkjelyden. Johannes Skeide vart prestens medhjelpar dei siste åra han levde. Johannes Skeide døydde 1. juli 1888. Helga levde seks år lenger.