Minne frå levd barndom i ei anna tid

Når me skulle vitje slekta i dei dagar var det oftast å gå på føtene heile vegen. Å gå til Vik var ikkje so gale den gongen, det gjorde me ofte. Då var det verre minnest eg når me skulle gå til Haddal og besøke slekta på Myrane, eller like fram til Løset.

Morfaren min døde når ho mor var 12 år og mormora mi når ho mor var 15 år. Deretter budde ho mor delvis med broren Hans og delvis i Jakobgarden i indre Dimna. Onkel Hans Dimmen (1883) var nest eldste bror til mor Sofie og budde i Vik. Huset deira låg i rekka utom Ulsteinvik bedehus, det var eit lite hus med steintrapp, onkel stod oftast på trappa når me kom – han hadde truleg parkinson og skalv veldig mykje. Han måtte halde seg i noke når han gjekk over golvet, brukte gjerne ein pinnestol som han tok med seg som støtte. Me var ofte på besøk og han vart alltid så glad når me kom og ville gjerne halde meg som var minst på fanget. Eg syntest det var litt ekkelt for han skalv så eg måtte halde meg fast for ikkje å dette av fanget. Eg trur mor hadde eit ekstra forhold til onkel Hans og tante Nela sidan ho i lange periodar budde hos dei når mormor døde, ho budde der også medan ho hadde teneste i Ottagarden på Osnes. Ho var der ofte seinare og hjelpte til i huset. Tante Nela heitte eigentleg Kornelia Ellingsdotter Roppen (1888).

Borna til onkel Hans var Sina (1915) som vart gift med Rolf Dyrhaug på Moltustranda rett før krigen starta, og Bella eller Berentine (1918) som ho heitte, ho var åleine og jobba heile livet i utanrikstenesta.

Når me reiste til Moltu på vitjing rodde me, det var raskare og lettare enn å gå heile vegen om Hasund, Dragsund og Tjørvågane, men me gjorde det også. Spesielt når me skulle i juleselskap og det var snø, var sjøvegen enklast. Men eg hugsa ein gong det var slik båre inn gjennom Flåværleia at me måtte gå i land i Stokksund og gå resten rundt Sandvika. Vegane den gongen var meir kronglete, og ofte berekna for hest og kjerre der det i det heile tatt var veg. Dei første turane eg kan huske til Moltu var like før og under krigen, og derfor følte me ungane det var betre å reise dit enn til Gursken slik at me slapp tyskarkontrollen i Dragsund, me syntest det var litt skummelt med soldatane og våpena dei hadde på seg, og strenge advarselskilt.

Tante Inga budde på Knotten og tante Marie i Sandvika i Gursken, dei var søstrene til far. Fyrste turane på besøk med dei gjekk me til fots over Leikongeidet. Me rodde til Garnes eller Leikong – det var avhengig av straumen gjennom Dragsundet – var den for stri og det vart lenge å vente til sjøen snudde la me båten på Garnes og gjekk til Leikong og vidare over Leikongeidet. Gamlevegen frå Dragsund til Leikong var nok lenger enn vegane i dag, opp frå brua til Myrvågkrysset ved der sjukeheimen ligg i dag og vidare rundt Djupvikvatnet og opp i Djupvika. Eg hugsar spesielt ein gong vi reiste på besøk, det var i bærsesongen. Når me kom opp på Leikongeidet kom eg og Marit over store mengder med blåbær og krækjebær oppom vegen. Me kom lenger og lenger frå vegen og mor og dei andre forsvann ut av syne. Etter ei stund sansa me oss og skulle gå ned på vegen igjen, men der var ingen veg – me hadde gått oppover ein sidedal. Då hugsar eg me fekk litt panikk og småsprang tilbake nedover bakkane og litt ned i bakkane møtte me storesøstrene Alvhild og Lise som var sendt tilbake for å sjå etter oss. Dei andre nådde me igjen når me kom nesten ned i Gursken til sjøen. På desse turane overnatta me på Knotten med tante Inga og onkel Ole Knotten ein eller to dagar, og så gjekk me vidare til Sandvika til tante Marie og onkel Anton Sandvik og overnatta der ei eller to netter før me tok på heimveg.

Melvin Knotten var fødd i 1922 så han var 10 år eldre enn meg. Han var son til tante Inga og dermed vårt søskenbarn. Han budde i Gjerdsbakkane og gjekk på skule her – i klassa til Lise som også var fødd i 1922 – også seinare når han kom i arbeid bodde han her. Han var med på fleire av desse turane til Gursken, han var flink til å finne ut når straumen i Dragsund og Kjeldsundet snudde slik at me kunne ro heilt til Leikong.

Første turen eg var med og gjekk til Gursken på vitjing var eg 4-5 år, men det var mange slike turar. Under krigen vart det tyske vakter i Dragsund som skulle kontrollere all ferdsel. For å unngå det rodde me til Aurvåg eller Myrvåg og fekk legge færingen i ei stød der. Kan ikkje hugse at me hadde med oss noko ulovleg, men me hadde alltid med mat og klede til storfamilien på Knotten – dei var ni søsken og Melvin var den nest eldste.

Når onkel Ole Gjerdsbakk – som var bror til far og Inga og Marie, kjøpte seg lastebil rett før krigen starta, køyrde han til Gursken med heile familien på lasteplanet, mor og far fekk sitje i førarhuset. Me ungane sat med ryggen fram imot førarhuset – 4 eller 5 i breidda. Melvin sat på eine sida og Alvhild på den andre, dei var størst – me minste fekk sitje i midten. Der var ikkje noko sete eller ryggstød, men karmane på lasteplanet var vel om lag 25 cm høge. Det vart noko risting og eksos før me var framme i Gursken. Seinare bygde han ei enkel hytte på lasteplanet med benkar med plass til 4 – 5 på kvar side, det var nok mest for arbeidarane han frakta til og frå Hatlø verkstad i all slags vêr – men for oss var det luksus. Syntest å hugse at under krigen våga han ikkje å køyre forbi Dragsund med lastebilen fordi fleire lastebilar hadde vorte rekommandert til tysk teneste – i alle fall brukte me båt og føtene fleire gongar til Gursken under krigen.

På Løset budde Sina og Adolf og dei hadde tre jenter som var på alder med oss Gjerdsbakktausene, det var Lina, Signe og Judit i tillegg til brørne Andreas og Magnulf. Sina var dotter til Andrias Myrå som var bror til besta Lisa, og dermed søskenbarn til far. Når me var på besøk på Løset gjekk me frå Gjerdsbakkane og bort til Garshol. Vegen gjennom Hasund var ikkje som no – «Burmavegen» var ikkje bygd, men rett etter brua var der ei rås langs fjøra til Garsholhølen som me gjekk på inn til Garshol. Derifrå gjekk me opp Garsholbakken over fjellet og ned til Fjelle og vidare til Løset. Det var ein tur på fleire timar og ofte eit slit, spesielt om det var vått og regn, for då var råsa opp Garsholbakken ofte som eit elvefar. Og me bar alltid med oss noko, det kunne vere mat, reiskap som far hadde laga, han laga river med tinder av tre og skaft, alt var tre – til og med trenaglar som heldt rivehovudet fast til skaftet. Han dreia skaft til hakkegrev og liknande reiskap. I smia laga han far og onkel Nils hakkegrev, jernrive og til og med ljåblad, og mykje anna reiskap. Dei sveisa ikkje, men alle samanføyingar i stål vart klinka.

Eksempel på «heimelaga» hakkegrev, ugrasrenskar og grovhakke. Nedanfor klinka jernrive og trerive der alt er av tre – vanleg å lage fram til rundt 1960, når plasten etter kvart overtok.

Og me hadde med klede som me trudde dei kunne ha bruk for, for eksempel strikkalestar og vottar. Men dei var sjølvhjelpte på Løset, hadde alt som var vanleg på eit gardsbruk den gongen. Også revegard som mange gardar hadde før krigen.

Familiebanda var nok sterkare før i tida. Marchelie og Klara, som var tremenning til far og onkel Nils, var myje saman med borna i Gjerdsbakkane både før og spesielt under krigen. Eg veit ikkje sikkert grunnen, men det var nok slik at på 30-talet var det vanskeleg å skaffe mat for dei som ikkje hadde gard – lite var å få kjøpt og det ein fekk kjøpe var dyrt. Lite støtteordningar og stor arbeidsløyse. Og endå verre vart det under krigen då tyskarane kravde å få det meste som vart dyrka og produsert. På den måten var nok Løset ein fristad langt utanfor allfarveg.

Ein gong me var på Løset hadde me med to av våre firemenningar frå Ålesund. Dei var ofte hos oss i Gjerdsbakkane og budde her i lange periodar. Hugsar spesielt ein gong me gjekk over Garsholbakken medan far køyrde med hesten inn til Haddal og opp Ringstaddalen.

Då hadde han med seg ei jimbr (gimmer) eller ungsau og ein vêr som han bytta med ein vêr frå Adolf sin flokk. Trur det var på same turen han fekk med seg heim to smågrisar, ein til oss og ein til onkel Nils som me fødde fram til jul. På heimveg fekk Lena, Odny som var den minste av Refsnesjentene og eg sitte på hestekjerra ned gjennom Ringstaddalen til Haddal og heim, medan dei andre gjekk over Garsholbakken.

Rart å tenke på at familiebandet til desse Refsnesjentene er gjennom Ole Martinus Vattøen Gjerdsbakk og broren Rasmus som flytta til Herøy og seinare til Ålesund, og faren deira Lars Ivarson Ulstein Vattøy som kom frå Ivagarden på Ulstein. Han var vår tippoldefar – så dermed hadde me felles tippoldefar med desse to jentene frå Ålesund som var med til Løset. Me har 8 tippoldefedrar og kanskje 500 firmenningar, så litt rart å tenke på at det var akkurat desse som heldt så sterkt på familiebanda. Marchelie Refsnes og Klara Longva var ofte på besøk i Gjerdsbakkane også på 60 talet, og det var Sina og Adolf Løset også, som flytta til Vik på sine eldre dagar.

Den er eit viktig kapittel i vår familie, so her må du notere ned ei spesiell historie som eg aldri har gløymt. Eg er fødd i 1932 så dette måtte vere sommaren i 1937 eller 1938.

Men først litt bakgrunn.

Melvin Vattøy budde i Gjerds-bakkane med oss, han var fødd 1910 så han var som ein storebror for oss. Han var søskenbarnet til far. Tante Marie eller ”Marja Vattøynje” som ho vart kalla, var søster til besta Lisa, og altså mora til Melvin og alle hans 6 søsken, dei budde på bruk nr 2, trur dei kalla det Oppigarden. Det var ikkje barnetrygd og anna offentleg hjelp å få den gongen slik det er i dag. Truleg derfor var det heilt vanleg at born og ungdom frå store familiar budde hjå slektningar som gjerne hadde gard. I vår familie var me kun fire jenter og ingen gutar som kunne ta eit skikkeleg tak i gardsarbeidet. Det var lite maskiner, så det meste av arbeidet var tungt fysisk arbeid saman med hesten. Derfor var det nok kjærkome at Melvin ville bu hos oss. Han budde her medan han gjekk skule og seinare kom i arbeid, og det var heilt naturleg at han deltok i alt arbeid på garden. Det er fortalt at han kom til Gjerdsbakkane når mora døde frå ein barneflokk på sju. Melvin var 11 år då mora døde i 1921, og han var saman med fleire av søskena med heim til Gjerdsbakkane og tanta Lisa etter gravferda. Melvin vart verande der og fortsette skulegongen ved Hasund skule.

Me var ofte på Vattøya og besøkte familie. Tante ”Bolla” som var systera til far, var gift med Andreas Vattøy og budde der på bruk nr 6, Nedigarden og hadde gutane Kjetil, Magnar og Arne. Kjetil som var eldst var fødd i 1932 som eg – som var yngst i vår familie.

Onkel Knut (Gjerdsbakk) som var yngste bror til far, var gift med Magnhild (Breivik) ut i Tua og budde i Naustneset, og i 1938 når dei flytta inn i nytt hus der, var det berre Leif som var fødd i den familien.

Og så til den spesielle historia.

Denne dagen var onkel Knut og tante Magnhild på besøk inn med oss i Gjerdsbakkane. Dei hadde rodd inn i Tuå og gjekk derifrå og inn i Gjerdsbakkane. Her overnatta dei, for når dei skulle heim vart det slik at me fire jentene skulle vere med dei og fare vidare ut på Vattøya. Far køyrde oss med hest og vogn uti Tuå og derifrå rodde me ut til Osnes. Melvin var med oss. Rart å tenke på at eg berre var 5-6 år og ho mor torde å sende meg av garde i robåt til Vattøya.

Når me kom ut til Osnes gjekk dei heim til Naustneset og me derifrå og ut til Skeide eller Ulstein. Der var ein naustvegg som dei brukte å henge opp eit ”ræde” på, når dei skulle verte henta av båt frå Vattøya. «Ræde» var eit kvitt laken eller segl som vart hengt opp på naustveggen.

Var det ikkje lenge å vente då? – Nei det var ikkje noko som heitte å vente lenge den gongen. Det tok den tida det tok, men me starta tidleg på dag for at dei skulle sjå ”rædet” på naustveggen før det vart for mørkt. Og når me reiste so langt så var me ei vekes tid.

Me budde med tante «Bolla» og onkel «Andrias», og hjelpte til med gardsarbeid og husarbeid. Elles gjekk tida fort med bading, fisking og andre båtaktivitetar som det ikkje låg så godt rette for heime i Gjerdsbakkane.

Kjetil, Magnar og Arne gjorde «mykje gale» i våre forsiktige tausene sine auge. Eg hugsar spesielt ein gong me var med dei syd i ura og «stal» egg. Der var det mykje fugleegg over alt, nesten ikkje råd å stige ned mellom alle egga som var der. Me hadde aldri sett noko liknande, heime var der berre enkelte reir og då helst opp i trea. Det var ikkje lov å plukke egg, men det visste ikkje me før etterpå. Magnar og Kjetil tok egg frå nokre reir og la dei nedi ei søyle for å sjå om dei flaut. Trur det var slik at om dei flaut var der unge inni, og dei la dei tilbake i rette reiret. Om dei sokk var dei brukande til matlaging og menneskemat. Gutane hadde nikkers, og på heimveg såg me Martin Vattøy (1906) på veg sydover, og han var visst ein respektert og streng kar. Gutane gøymde seg bak nokre steinar og slakka på leggspenna på nikkersane, og smette egga inn i nikkersføtene. Dei måtte gå noko breibeinte for ikkje å knuse egga. Martin fortalde oss at me ikkje måtte gå inn i reirområdet til fuglane, då kunne dei verte skremde til å forlate reiret, han hadde nok sett alle fuglane oppi lufta og høyrt spetakkelet dei laga. Martin kommenterte ikkje ganglaget, og det vart både vaflar og speilegg til kvelds.

Der var også besøk av nokre av dei andre søskenbarna til far, frå Løset av Sina og Adolf Løset og frå Haddal av Harald og Bolla Myrå og nokre av borna deira. Dei budde med Marja som var tanta til Sina og Harald. Om sommaren var Vattøya ein samlingsplass for mange i slekta.

Mykje av slekta vår hadde sitt utspring på Vattøya for derifrå kom oldefaren vår som var Ole Martinus Vattøen. Han var som nemnt den fyrste som slo seg ned i Gjerdsbakkane og rydda seg jord her og tok namnet Gjerdsbakk.

Noko som er litt artig er at mora til tante Magnhild – ho Pernille (Pærnelle) ut i tua også kom frå Vattøya. Ho var dotter til Severin og Agnete Tomine som me kalla Mina, på bruk nr 3, Heimigarden. Seinare fekk me tettare band til dei også då eldste systera vår, ho Alvhild, vart gift med Sigmund som då var broren til tante Magnhild, men det var ikkje før i 1946.

Så familiebanda til Vattøya har vore sterke i fleire generasjonar. Eg synest å hugse at me oftast brukte båt heilt ut til Vattøya, men det var langt å ro heilt rundt Dimnøya. Men denne turen med hest og kjerre ut i Tua og ro til Osnes og gå til Skeide og so henge opp ræde og vente på båten frå Vattøya – det må ha brent seg inn i eit barnesinn, for det har eg aldri gløymt.

Ole Martinus Vattøen (1836) fekk utlagt eit plassebruk under prestegarden i Dimnasund ca 1860. Bruket kalla dei Gjerdsbakk, og når han gifta seg med Ingeborg i 1863 tok dei familienamnet Gjerdsbakk, sjølv om ikkje huset var klart til innflytting.

Faren til Ole Martinus var Lars Ivarson Ulstein som slo seg ned på Vattøya saman med kona Katerina Ivarsdotter Fløde frå Folkestad, dei budde på bruk nr 5, og fekk 3 born som alle hadde flytta frå Vattøya då faren døde, i 1863. Ole Martinus og kona Ingeborg flytta inn til mora då faren døde og dei to eldste borna Lisa (1863) og Severin (1865) vart fødde der. Men då var første bustadhuset i Gjerdsbakkane ferdig og dei flytta dit. Peter Eriksen Rørvik kjøpte bruket på Vattøya og gav kår til Katerine. Han var far til Agnete Tomine og dermed oldefar til Sigmund og tante Magnhild med fleire. Katerine flytta litt etter til Gjerdsbakkane til sonen Ole Martinus og budde der i fleire år før ho døde der i 1870. Bruket på Vattøya vart seinare delt mellom to andre bruk.

Det er skrive om Ole Martinus at han i 1853 vart utpeika til å vere «lesar» av «Misjonstidende» på Vattøya – ikkje alle kunne lese på den tida. Mor hans, Katerine, var misjonsinteressert, haugianar, og det er skrive om henne at ho var «midlet», kva no det kan bety. Ho var med og starta kvinneforeining saman med tre andre, og etter kvart hadde dei foreiningsmøte ein gong i veka over heile Ulstein, med song, lesing, prat og kaffi – mellom anna i prestegarden i Dimnasund der presten Wraamann var ein ivrig forkjempar for å starte misjonsforeningar, mellom anna. Pengane dei samla inn vart gitt til Kinamisjonen. Det var ho som trekte i trådane slik at sonen fekk lagt ut eit plassebruk i prestegarden si utmark.