Frå Ivagarden til Kina og Himalaya – og tilbake

Det har vore vanleg å tenke at kristne misjonærar reiser ut i verda på grunn av eit kall frå Gud. Det ser ut som Hilma sitt kall kom gjennom ei trinnvis utvikling. Det første ho ofte nemnde, var kunnskapen om ei lita fattig kinesisk jente som Hilma og andre barn samla inn pengar til i ei barneforeining. I denne barneforeininga fekk dei vite at jenta var uønska av familien sin fordi ho var jente, og at ho heitte Dina. Ein første informasjon om Kina var planta i den vesle Hilma.

Hilma vaks opp i ein heim der interessa for kristen misjon var sterk. I ungdomsåra på Ulstein var ho aktivt med i kristen møteverksemd saman med andre unge. Sentralt var song- og musikkaktivitet som dei reiste rundt med til ymse kristne samlingar på Sunnmøre. I ein slik samlingssamanheng fekk Hilma ideen om å prøve å kome seg til ein bibelskule i Oslo, Det norsk-lutherske Kinamisjonsforbund sin bibelskule på Sinsen, Fjellhaug. Ho søkte om opptak på denne skulen, og litt uventa blei det mogleg både økonomisk og på andre måtar å få dra på den første lengre reisa heimanfrå, frå Sunnmøre til Oslo. Ho var då 22 år.

Medan ho gjekk på bibelskule, hadde ho nokre opplevingar som ho til saman tolka som eit misjonskall. Grunnlaget for Hilma sine avgjerder, livsval og livsplanar ser heile tida ut til å ha vore ei tru på at Gud har ein plan med kvart liv. Ofte la ho til: “Kanskje ser vi det best når vi ser bakover”, i tråd med Kierkegaard sine visdomsord: “Livet forstås baglæns, men må leves forlæns.” Siste delen av denne innsikta viser seg også i Hilma si livshistorie.

For å kunne søke om å bli misjonær burde ei einsleg kvinne ha ei utdanning, også på 1930-talet, enten som lærar eller som sjukepleiar. I alle fall såg Hilma det slik. Våren og sommaren 1933 jobba ho med å skaffe seg informasjon om sjukepleiarutdanning ved forskjellige institusjonar. Med gode karakterar frå folkeskule, ungdomsskule og bibelskule og gode attestar frå “vyrde menn” i heimbygda (ja, slikt måtte til den gongen)” var krava til opptak stetta. Og så var det å skaffe økonomi til eit slikt prosjekt.

Valet av utdanningsinstitusjon fall på Diakonissehuset Lovisenberg i Oslo. Og etter ny togreise til Oslo blei ho i september 1933 møtt i døra til “Moderhjemmet Lovisenberg” av ei blid diakonisse med orda: “God kveld, søster Hilma, og velkommen.” “Søster Hilma”, det skulle bli ein sentral del av identiteten til Hilma resten av livet, og der byrja ei tre års læretid som nok på mange måtar var annleis enn sjukepleieutdanninga er i dag. Fagleg var det grundig praksis på alle aktuelle sjukehusavdelingar, på nokre nyutbygde avdelingar på Lovisenberg, i tillegg praksis på Rikshospitalet og til slutt på Gaustad Asyl, som det heitte då. Det var fleire teorieksamenar i første del av utdanninga med litt innvilga lesetid. Elles var elevane “arbeidskraft, ikkje studentar”, skriv Hilma. Dei måtte gjere alt praktisk arbeid (pusse vindauge, tørke støv, vaske golv, servere mat…) i tillegg til pasientpleie. Sjølv på frisøndagar måtte dei gjennomføre morgonstell kl 7 før fridagen kunne starte.

Det var eit strengt regime også på elevinternatet der Hilma budde. Vaksne elevar som dei var, blei dei likevel registrerte i ei “svartebok” om dei kom for seint inn (etter kl 22) om kvelden. Hilma og medelevane hadde moro med å omgå reglementet når dei trong det. Ville dei vere lenger ute på arrangement, t.d. på Fjellhaug, “uskuldige”, seriøse saker, nytta det ikkje å spørje om lov. Å vere ein så stor flokk når dei gjekk inn gjennom dørene på internatet at det blei vanskeleg å registrere den einskilde, blei eit triks. ”Ein flokk elevar”, stod det gjerne i “boka” då.

Med vitnemål for offentleg godkjend sjukepleieutdanning stod Hilma framfor det store spørsmålet: Skulle ho søke om å få bli misjonær i Kina? Året 1936 var prega av tankar fram og tilbake om dette store spørsmålet. Ho søkte Kinamisjonen og blei godkjend. Då stod det berre igjen å seie ja – og å gjere mange førebuingar til ei lang reise og til mange år med eit heilt ukjent liv.

Etter opplegget hos Kinamisjonen fekk Hilma først reise til “Glasgow Bible Training Institute” i Skottland for å lære engelsk, eit “mellomspråk” på vegen til å lære kinesisk, skulle det vise seg.

I tillegg til å vere med på strenge bibelforelesingar på ganske høgt nivå og å få rein språkundervisning, måtte Hilma og dei andre studentane ta del i noko som blei kalla poliklinikkarbeid. Det handla om å yte enkel helsehjelp og formidle evangelisk forkynning i slumstroka i Glasgow. Besøk i meir velståande heimar til “five o´clock tea” opplevde studentane også. Planen var at Hilma skulle hospitere på eit sjukehus i Newcastle eit halvt år, men så blei opphaldet avbrote fordi Hilma måtte steppe inn for ein misjonær som hadde blitt sjuk i Kina. Å forlate Glasgow så raskt var trasig, men ho “fann det rett å svare ja” til dette.

Ein som skal bli misjonær, må vigslast til tenesta. Mor Dina og far Anton blei med til Oslo til ei vigslingshøgtid første nyttårsdag 1937. Frå den typen liv som Hilma, foreldre og søsken hadde levd så langt, var det eit markert steg for foreldra å bli med eldste dottera til misjonærvigsling og avskil i Oslo, og så å sende henne på ei lang reise til ukjende samfunnsforhold og stor uvisse om ho nokon gong ville kome tilbake. Far Anton, som mellom anna var snikkar, hadde laga spesialkoffert til reisa. ”Han tykte ikkje det var eit hyggeleg arbeid”, skriv Hilma, ”han tykte det var vondt at ho skulle reise så langt, til slike urolege forhold.” Og urolege forhold var det i Kina, nok meir enn Hilma og foreldra var klar over. I lang tid hadde Kina vore i konflikt med Japan på ymse vis om herredøme i Asia. Kina hadde eit svakt styre, som hadde tapt mykje for Japan i den første kinesisk-japanske krigen på slutten av 1800-talet. I 1937 gjekk Japan igjen til krig mot Kina, og i denne andre kinesisk-japanske krigen sloss Kina åleine mot Japan frå 1937 til 1941, men etter åtaket på Pearl Harbor blei konflikten ein del av den andre verdskrigen. Inne i Kina hadde det også vore borgarkrigstilstandar ei tid. Trass i desse tilhøva sende dei norske misjonsselskapa ut representantane sine til Kina, og rimelegvis blei Hilma sine mange år i Kina prega av desse urolege forholda.

Hilma si reise til Kina byrja 2. januar 1937 med ei togreise frå Oslo til Genova i Italia. Ho og reisefølgjet av andre misjonærar var framme i Genova 4. januar etter ei røff togreise, seks vaksne og tre barn i ein 3. klasses kupé med berre trebenkar til å sove på. Det blei ingen svevn for dei vaksne , i alle fall.

Frå Genova gjekk reisa mot Kina med båt gjennom Middelhavet, Suezkanalen, Raudehavet, innom Singapore, Manilla og til endeleg båtstopp i Shanghai – ei seks-sju vekers båtreise! Hilma har skildra denne reisa på turistklasse på skipet SS “Stuttgart” slik: “…vi tykte vi fekk det bra. Om lugaren var trong, så var i alle fall kosten om bord bra og service elles svært bra.” Misjonærpassasjerane fekk OMVISNING på 1. klasse der mellom anna katolske prestar på veg til konferanse i Manilla budde i store flotte lugarar.

Det tok rimelegvis tid å kome seg i land i Shanghai, og ein liten episode i tollen likte Hilma å fortelje om. Musikk-kyndig og musikkglad som ho var, hadde ho valt å ta med gitaren sin ut i verda. Far Anton hadde laga ei solid gitarkasse med god lås til. Tollarane forlangte kassa opna. “Dei trudde kanskje det var eit våpen? Av ein eller annan grunn fekk eg ikkje opp kassa. Tollaren måtte godta det til slutt, og eg fekk ta gitaren med meg”, skriv ho. Song og musikk er viktige innslag i kristne forsamlingar. Slik kom det også til å bli i arbeidet i Kina, og gitaren kom godt med.

Reisa med tog innover i landet mot endestasjonen Lushan, nordaust i Kina, blei prega av at det var kinesisk nyttår med ekstremt overfylte tog. Det var og er ein tradisjon at kinesarane gjerne reiser tilbake til heimstadane sine for å feire nyttår. Hilma og kollegaene hennar opplevde å måtte kjempe for togseta sine, sjølv om dei var nøye bestilte på førehand. Hilma skilde etter kvart lag med reisefellane sine og var den eine som skulle langt nordover, til den nordlegaste delen av Kinamisjonen sitt arbeidsfelt, byen Lushan i provinsen Henan. I tillegg til at ho gjorde reiser og hadde kortare opphald i andre byar i regionen, kom ho til å stasjonere, bu og arbeide åtte år i Lushan.

Første tida som misjonær i Kina

Hilma blei altså plassert av Kinamisjonen lengst nordaust i organisasjonen sitt felt. Lushan er ein gammal handelsby “vakkert plassert på ei stor slette med fjell omkring”, skriv Hilma, eit stykke sørvest for Beijing.

Byen hadde ca. 30 000 innbyggarar i 1937 og var eit distriktssenter nord i Henanregionen. Byen låg fleire dagsreiser unna neste misjonsstasjon. Derfor var det sjeldan besøk av dei andre norske, men Hilma hadde gode kollegaer der ho var.

Tre kollegaer venta på henne då ho kom fram til Lushan. Det hadde vore norske misjonærar der i 30 år. Nordmannen Knut Samset var den første som starta opp Det norsk-lutherske Kinamisjonsforbund sitt arbeid i Lushan i 1907. 5.juni 1936 blei han kidnappa av ei kommunistisk hæravdeling og døydde i fangenskap hos dei. Fleire misjonærar, kinesiske styresmakter og norsk konsulat i Shanghai gjorde ein enorm innsats for å prøve å få han fri. Det blei forhandla om løysepengar, men kidnapparane stilte etter kvart krav som det var umogleg å innfri. Samset blei aldri sett fri, han døydde sannsynlegvis den månaden Hilma kom til Lushan og har ei ukjend grav i Kina. Det var også fleire norske misjonærar som blei kidnappa, men dei kom seg fri.

Faren for å bli kidnappa av politiske grupper eller røvarar (kriminelle bandar) var ein del av røyndomen Hilma kom ut til i Kina, og som ho visste om før ho reiste.

Allereie andre dagen i Lushan måtte Hilma ut på byen med ein kollega for å kjøpe utstyr til kinesiske klesdrakter, sikkert av praktiske grunnar, men også ut frå respekt for ein annan kultur. Av ulike grunnar var det heller ikkje eit poeng å skilje seg ut. På den første handleturen opplevde Hilma å vere gjenstand for stor merksemd, folk flokka seg rundt henne og hang i beltet på den (vestlege) “mørkeblå melerte” kåpa hennar. Ho skriv at ho trur det også var det lyse håret hennar og dei “store” føtene som vekte oppstuss. Hilma kjende sjølvsagt til skikken med å binde opp føtene til kinesiske kvinner. I hundrevis av år har jenter ned til treårsalderen fått føtene radbrekte for å oppnå statussymbolet kalla lotusfot, eit fotblad under 10 centimeter .

Skikken var mest utbreidd i høge sosiale lag, men å ha oppbundne føter var ein fordel for alle kvinner som ønskte å bli best mogleg gifte.

Handleturen var vellukka, og ei dyktig kinesisk syerske byrja med ein gong å sy den første kjolen til Hilma. “Den var av silke med framheva blanke blad som mønster”, skriv Hilma. “Sidan brukte eg, og vi kvinnene, alltid kinesiske klær utanom når vi var på feriefjellet Haishan eller arbeidde på sjukehus. Vi trivdest godt i dei.”

Alle nye misjonærar måtte gjennom ei ganske langvarig, dvs toårig, opplæring i kinesisk språk. Misjonering og evangelisering er kommunikasjon. Ein kinesisk barneskulelærar med klar og korrekt uttale av språket trena og terpa individuelt med Hilma ein time om føremiddagen og ein time om ettermiddagen kvar yrkesdag i to år. Læraren på den eine sida av eit bord, Hilma på den andre. Det var terping av teikn skriftleg og tone munnleg, det siste vanskelegast, syntest Hilma. Mandarin kinesisk, slik Hilma lærde det, har fire ulike leksikalske tonar, dvs. at eitt og same ord, same ordform, har fire ulike tydingar etter kva for tone ein uttalar det med. Brukte ein feil tone, hadde det eller kunne det ha store konskekvensar. I kristen forkynning vert Jesus ofte omtala som Herren, på kinesisk “djo”, men “djo” kan også bety gris, alt etter toneuttale, fortel Hilma i eit intervju i Sunnmørsposten i 2000. Så her måtte ein trø varsamt og håpe på velvilje overfor ein nybyrjar.

Ein annan måte å lære språket på var å få byrje å vere med i slikt arbeid som Hilma hadde kome til Kina for å vere med i. Det var enkel helsehjelp, stundom kombinert med husbesøk for å presentere kristendommen, saman med ein røynd misjonær som kunne språket.

Det var etablert kristne forsamlingar i Kinamisjonen sine felt i ein periode på 30-40 år, også i Lushan. Så her var det ein samanheng som Hilma kunne gå inn i, meir og meir etter som ho lærde språket. Kvinnelege misjonærar evangeliserte overfor kvinner. Som sjukepleiar hjelpte Hilma sjølvsagt både kvinner og menn. Misjonærane arbeidde blant alminnelege og ofte fattige menneske. Desse trong gjerne hjelp med helse og med kunnskapar om hygiene. Personlege møte og utvikling av relasjonar til nye menneske var givande i arbeidet. Hilma fekk gode og nære venner blant kinesiske medarbeidarar.

Stundom oppsøkte misjonærane personar i områda der dei arbeidde, andre gonger kom personar til stasjonane på eige initiativ i ymse ærend. Kanskje dei berre var nyfikne, eller dei trong hjelp med noko. Husbesøk var ei vanleg arbeidsform, men også kursverksemd og etablering av skular for fattige born og unge, spesielt jenter. Om fattige jenter fekk lære å lese og skrive og også fekk lære seg eit praktisk yrke, kunne dei unngå å bli gifte bort altfor tidleg. Sidan dei åra Hilma arbeidde i Kina var prega av hungersnaud i lange periodar, både på grunn av krigshandlingar og på grunn av naturkatastrofar (tørkeperiodar, storflaum, gras-hoppeinvasjonar), kunne svært unge jenter til og med bli gifte bort for ein sekk korn eller mjøl.

For det meste arbeidde altså misjonærane blant alminnelege menneske i Lushan. Hilma hadde høyrt negative generaliserande karakteristikkar av kinesarar før ho reiste ut, men avkrefta desse i sine eigne opplevingar av at menneska i Lushan var “…opne, vakne, sjølvstendige og vennlege”. Kjernen i arbeidet var evangelisering, helsehjelp og anna hjelp. Gjennom Hilma sine dagbøker kjem det fram at ho hadde stor respekt for mange sider av kinesisk kultur. Men som kristen misjonær såg ho behov for åndeleg hjelp og meinte at ho kom med noko betre enn fedretrua som mange vanlege kinesarar hadde og praktiserte. Ho meinte ho såg frigjering og glede hos dei “som tok imot evangeliet”.

Ved påsketider i 1942 flytta provinsregjeringa i Henan til Lushan. Dei norske misjonærane fekk brått ein ny og annleis status. “Vi blei sett på som representantar for Noreg, for eit land som var alliert i verdskrigen som gjekk føre seg”, skriv Hilma. Dette medførte at Hilma og kollegaer blei inviterte mellom anna til selskap hos guvernørfrua fleire gonger. Då nytta det ikkje å kome til fots, slik misjonærane var vane med. Det blei sett på som svært uhøfleg. Dei måtte kome i rikshaw. “Dette innebar å gjere seg flottare enn vi var”, skriv Hilma. Med dei nye styresmaktene i byen måtte misjonærane altså opptre som “både fintfolk og grasrotfolk”. Og gjestfridommen frå “dei fine” måtte gjengjeldast. Problemet då var at krigstilhøva i Kina og i Europa gjorde at dei norske misjonærane mangla det meste av mat, ikkje minst råstoff til festmat. Amerikanske militære hjelpte nordmennene med enkel mat for å overleve medan all kontakt med Noreg var avskoren under verdskrigen. Og fantasifulle kvinner i misjonærflokken klarte å “trylle” fram “festmat” dei gongane misjonærane måtte stille som “fintfolk”.

Helsearbeid og evangelisering har alltid gått hand i hand i kristen misjon, særleg var dei kvinnelege misjonærane ofte utdanna sjukepleiarar, slik Hilma var. Nokre kvinnelege misjonærar var legar. Det var ikkje Hilma, likevel ser det ut som ho måtte utføre all slags helsehjelp, bortsett frå å operere. Men operasjonssjukepleiar og anestesisjukepleiar måtte ho vere til tider, og til og med “tannlege” i ein akutt situasjon. Det var ei verkande tann som måtte ut.

Hilma hadde ikkje teke jordmorutdanning då ho drog til Kina, og det kom ho ofte til å trege på. Ho blei nemleg ganske mange gonger tilkalla til vanskelege fødslar i kinesiske heimar, oftast i siste liten og stundom for seint. Når det gjekk gale ved ein fødsel, anten ved at barnet var dødfødt eller døydde i fødselssituasjonen, at mora døydde eller at begge døydde, var Hilma alltid redd for å få skulda.

Ei av dei få planlagde fødselshjelparhendingane kom i stand fordi ein av dei leiande kommunistane i Lushan kom til Hilma og ba henne hjelpe til ved fødselen til det første barnet hans. For det meste var denne mannen oppe i fjella der Mao Tse Tung trente troppane sine, men no hadde han kome heim for å vere til stades ved ei viktig familiehending. Hilma var uroleg for å gå av stad. Kommunistane og dei vestlege kristne misjonærane var ikkje alltid på talefot for å seie det mildt. Kommunistiske hæravdelingar kidnappa til dømes fleire misjonærar i den tida Hilma var i Kina. Men tilsynsmannen for dei norske misjonærane i Lushan, Johannes Karstad, forklarte Hilma at det ville vere trygt å gå til denne familien, uansett utfallet av fødselen. Misjonen hadde kjøpt jord av den aktuelle mannen, og – ikkje minst – Karstad hadde ete saman med han. Ein kinesisk skikk var at den ein hadde ete saman med, kunne ein stole på. Hilma drog av stad, og det blei ein vellukka fødsel og stor stas.

Lushan heilt nord i Kinamisjonen sitt felt var altså Hilma sin base og det området ho jobba mest i alle dei åtte åra ho var i Kina. Fordi ho var sjukepleiar, var ho også nokre turar til hovudstasjonen for Kinamisjonen, Laohekou, 20-30 mil og fire dagsreiser lenger sør. Der hadde misjonen nemleg eit ganske stort sjukehus med 70 senger (rett nok for eit område med 70 millionar menneske). Hilma blei tilkalla som vikar til dette sjukehuset kvart år. Arbeidet var både kjekt, spennande og tøft, skriv Hilma. Det var også svært variert fordi ho vikarierte i alle avdelingane. Det kunne vere kontorarbeid, apotekarbeid, men først og fremst sjukepleiearbeid. Mellom anna kunne det vere snakk om behandling av personar som hadde fått skadar i samband med overfall av røvarar, og det kunne vere pleie av personar, ofte soldatar, som var råka av kolera som gjekk som ein epidemi. Området omkring Laohekou var eitt av områda som var mykje utsett for bombing under den kinesisk-japanske krigen, så Hilma og medarbeidarane måtte ofte springe i tilfuktsrom midt i ein behandlingssituasjon.

“DET FANTES ET PARADIS I KINA.” Dette skriv J.E. Sandvand i boka Å flytte fjell, der han mellom anna skildrar ei reise i fotefara til besteforeldra som var misjonærar i Kina eit par tiår før Hilma. For mange norske misjonærar var dette paradiset feriefjellet Haishan, 1100 meter over havet. Varmen om sommaren gjorde det nødvendig å kome seg opp frå slettelandet, opp i fjella der det var eit herleg kjøleg klima, men den politiske situasjonen i Kina gjorde det også nødvendig å sørge for ferier og rekreasjon for misjonærane.

Etter boksaropprøret i Kina i 1900, då mellom anna norske misjonærar måtte rømme frå heimane sine, innsåg Kinamisjonen og andre organisasjonar at livet som misjonær var “en så stor fysisk og mental påkjenning at organisasjonen måtte legge til rette for rekreasjon og hvile.” Sandvand (2005, s 305). I 1903 blei den første tomta på Haishan kjøpt.

Dei fleste åra i Kina drog Hilma og kollegaene til dette feriefjellet sør for Laohekou, først to-tre dagsreiser på sykkel frå Lushan og til slutt til fots oppover i det bratte fjellet. Reisa innebar 95 elvekryssingar utan bruer. Dei måtte ta sykkelen under armen og vasse medan ein hjelpemann frakta bagasjen. I 1942 kjøpte Hilma og fem andre einslege kvinnelege misjonærar eit feriehus saman på Haishan. “Granheim”, heitte det! Eit merkeleg namn i Kina? Nei, naturen på Haishan var prega av furu, gran og eiketre og kunne minne om Noreg. Åra før hadde dei nyslegne huseigarane fått bu hos misjonærfamiliar som hadde sine hus. ”Husa var enkle, men trivelege”, skriv Hilma. Ho skildrar eit både avslappa og aktivt felleskap med teselskap på svale terrassar og møte med bøn og fellessong, ikkje minst song.

Hilma kom gjennom åra i Kina utan mykje sjukdom. Men etter den lange sykkelturen og fotturen opp til feriefjellet sommaren 1941 blei ho verkeleg sjuk første natta. Heldigvis var ein av misjonen sine legar også komen til fjells. Han sende ilbod til sjukehus etter operasjonsutsyr. “Og så hende det som sidan har stått i alle sjukejournalane mine i Noreg”, skriv Hilma: ”Dei tok ned ei dør i det ubebodde huset, børsta av spindelvev og støv, og med eit reint laken over var døra forvandla til operasjonsbord.” Det var ein sprukken blindtarm som hadde slått alarm, og situasjonen var alvorleg nok. Hilma fekk heile sommaren i sjukesenga, dette var før ein hadde effektive antibiotiske preparat. Ho fekk sendt eit brev til foreldra, men det kom aldri fram.

Det var likevel ikkje kvar sommar dei kom seg til feriefjellet. På grunn av røvartokter i distriktet kunne det vere for farleg. Fleire år fekk misjonærane avtalar med leiande militære om å få soldatvakter mot røvarane oppe i fjellet. I 1943 drog Hilma rett frå sjukehusvikariat til feriefjellet. Denne gongen kunne ho reise eit stykke med båt, og så var det leigd eit ridedyr til henne. Dette dyret var ein flott mørk hest, men med ein heilt spesiell oppførsel. Han gjekk i roleg trav eit lite stykke, så la han plutseleg om og galopperte omtrent like langt. “Trav og galopp, trav og galopp, heile dagen.” Hesten hadde vore brukt i militæret. Først heldt Hilma på å falle av hesten når rykka kom, så blei ho van med opplegget og kom gjennom turen, nokså mørbanka. “Kanskje eg blir ei flink rytterske med tida!” er Hilma sin kommentar.

Gjennom åtte år var altså Hilma deltakar i forskjellig slags arbeid, på misjonsstasjonane, i kinesiske heimar, på stendige reiser og på sjukehus. Dette skjedde under pressa kinesiske samfunnsforhold som blei verre og verre. Allereie første året ho var der, i 1937, var den andre kinesisk-japanske krigen i gang, og krigshandlingane knytta til denne krigen kom nærare og nærare og blei stadig meir skremmande. I periodar var det mykje bombing og fleire gonger truande, nære krigsfrontar. Også Lushan var utsett. Japanske krigsfly flaug ofte over byen, og stundom bomba dei. Ein gong då deler av misjonsstasjonen vart råka, hadde Hilma fem minutt før gått gjennom eit smug der fleire blei drepne. Ho kom seg fram til jordhola som var bomberom akkurat i tide den gongen, også. Indrepolitisk i Kina var kommunistiske opprørsgrupper ofte ein trussel, ikkje minst omkring Lushan. I tillegg var det røvarbander som kidnappa, røva og opererte truande mellom anna i dette området.

I 1940 braut krigen i Europa ut med den konsekvens for Hilma og kollegaene at dei fort miste all kontakt med Noreg og med familiane heime. Det var eit sjokk for Hilma og dei andre då dei 10. april 1940 fekk vite at Noreg også var råka av krigen, okkupert av tyskarane. Etter kvart blei det eit psykisk press å ikkje vite kva som hende heime og med dei nærståande der. Våren 1941 fekk Hilma siste brevet frå familien sin. Det blei fire og eit halvt år til det neste ho fekk. Det dukka opp utpå sommaren 1945 hos den norske konsulen i Bombay i India. Frå våren 1941 kunne ingen reise heim til Noreg, heller. Alle slags pengesendingar frå Noreg stoppa. Misjonærlønnene blei skorne ned til eit minimum. Noko pengar kom frå solidariske misjonsvenner på Island og i Amerika. Den største pengehjelpa kom frå den norske regjeringa i London til

Kinamisjonsforbundet i 1941, 7241 pund, som var ein del av eit større beløp til norsk misjonsarbeid i Afrika og Asia. Det var eit ganske stort beløp Kinamisjonsforbundet fekk, men på grunn av sterk inflasjon og valutakomplikasjonar fall verdien av pengegåvene betydeleg når dei skulle brukast.

I det daglege var Hilma og medarbeidarane ofte avhengige av å få hjelp med heilt grunnleggande ting som mat frå amerikanske misjonsorganisasjonar og amerikanske militære som var stasjonerte i Kina. Det blei svært ofte smalhans, gjerne berre kveitesuppe tre gonger om dagen i lange periodar. Men dei overlevde. Både krigshandlingar og naturkatastrofar førte til internflukt av kinesarar, og misjonærane måtte hjelpe desse flyktningane i tillegg til lokalbefolkninga.

Den japanske krigsoffensiven inne i Kina kom stadig nærare. Utover i året 1944 vart krigssituasjonen så farleg at dei norske misjonærane måtte byrje å bu seg på flukt. Dei måtte leve i eit stand by-tilvære, vere klare når det baud seg eit høve til å bli med eit amerikansk militærfly ut av Kina. I mai 1944 pakka Hilma sommarkleda sine i Lushan, eigentleg for nok ein tur for å gjere vikarteneste i Laohekou. Likevel hadde ho ei kjensle av at ho drog frå Lushan utan å kunne kome tilbake. No blei det likevel slik at ho og kollegaene kom seg til feriefjellet denne sommaren også, denne plassen med god, frisk luft, utsyn over vakre fjellandskap og borte frå dei verste bombetruslane.

Det låg ein ekstra mørk skugge over Haishan denne sommaren 1944. Ei kjær venninne og kollega av Hilma, Maria Vereide, hadde vore sjuk mesteparten av opphaldet sitt i Kina. Hilma pleidde henne i fleire periodar. 5. oktober 1944 døydde Maria og vart gravlagd på feriefjellet, langt heimanfrå.

Fram mot jul i 1944 auka krigstrusselen for heile misjonsfeltet meir og meir, og det kom brev frå tilsynsmannen i Kinamisjonen om at dei norske misjonærane måtte gjere seg klare til evakuering på kort varsel. Ein periode måtte dei arbeide med den eine handa og pakke med den andre, skriv Hilma.

Etter sommaropphaldet hadde Hilma blitt plassert i ein annan by enn Lushan, noko nærare hovudstasjonen, Laohekou. 2. januar 1945, nøyaktig åtte år etter at Hilma forlét Oslo for å dra til Kina, byrja oppbrotet frå stasjonen ho var ved då. Flukta starta dei til fots, eit godt stykke hadde dei følgje av kristne kinesiske venner som dei hadde “vunne for evangeliet”. Etter kvart gjekk turen mot hovudstasjonen, Laohekou, med rikshaw.

Ved hovudstasjonen måtte misjonærane gå med reisekleda på, for i den augneblinken eit amerikansk militærfly kom til byen og hadde ledig plass, måtte dei “laste om bord og reise”. Mange spørsmål måtte avklarast. “Vi hadde ikkje hatt kontakt med utanverda alle desse åra. Levt i den gamle kineiske kulturen. Ingen av oss hadde reist med fly før. Det vart fortalt at vi damene måtte reise i langbukser, noko dei fleste ikkje hadde. Gifte kvinner fekk låne av mennen sine! Ja, vi streva, og vi planla. Så er beskjeda der: I morgon, den og den tid kjem det bil og hentar dykk!”

Så var dei altså sjølve flyktningar, desse nordmennene som ofte hadde hjelpt kinesiske internflyktningar gjennom åra. 20 personar skulle med den første flyktningtransporten, Hilma var ein av dei. Det var ikkje snakk om noko komfortabelt passasjerfly, flyet frakta soldatar og krigsutstyr til og frå frontane. “Det var sitjeplassar langs begge sidene inne i flyet og ope rom i midten. Utruleg spennande då den store fuglen braka laust og kom høgt til vêrs”, skriv Hilma.

Provinshovudstaden Chengdu i Szechwan (Sichuan) sørvest i Kina var første målet for fluktreisa. Her måtte flyktningane vente i fleire dagar med soveplassar i ein svær hall som opplevdest som eit nake skur. “Skuret” låg på ein stor amerikansk flybase. Dei prøvde å sove i feltsenger på rad og rekke, men sove? “Nei, det blei ikkje lett å få sove. Krig går føre seg natt som dag. Bombefly tok av, og tome fly kom og landa heile natta.” Misjonærflyktningane (fleire små barn) måtte vere reiseklare for vidare ferd kvar dag.

Plutseleg var dei på eit fly igjen, og neste etappe gjekk endå lenger sør i Kina, til byen Kunming i provinsen Yunnan. Der fekk dei ta inn på ein engelsk misjonsstasjon. Dei fekk mat og sengeplass, men følte seg til bry. “No var vi verkeleg flyktningar og opplevde det slik følelsesmessig”, skriv Hilma.

Det endelege målet for nordmennene var å kome seg ut av det krigsherja Kina, til Calcutta i India. Dei sjølve og bagasjen deira måtte vere klare på kort varsel igjen. Det var ei bestemt vekt kvar av dei kunne ta med, ikkje mykje. Så sjølv om dei hadde lite bagasje med i utgangspunktet, måtte dei no kutte igjen, kaste eller selje. Dundyne og -pute pluss vinterklede var det viktigaste. Dei tenkte at slikt måtte vere mangelvare i eit Noreg som hadde vore fem år under okkupasjon. Så var det nokre verdfulle bøker dei gjerne ville ha med, og bøker er tunge. “Då tok vi sjansen på å gjere noko dristig”, skriv Hilma om seg sjølv og kollegavenninna, Julie. Kvar person kunne vege opp til 87 kg. Dei to unge damene var tynne og lette etter mange år med mager kost, så dei fylte opp mot vektgrensa ved å ta på seg vinterkåpene sine som dei hadde opna foret i, og putta fleire bøker inn i. Endå nådde dei ikkje vektgrensa. “Han som vog oss, skjøna sikkert kva som gjekk føre seg, men kunne ikkje seie noko om det, for vi hadde lovleg vekt. Jaja, på den måten var vi reiseklare”, skriv Hilma.

Så kjem den endeleg avskjeden med Kina. Reisa går no med eit svært lite fly. “Det minste eg har sett”, skriv Hilma. Dei sit på låge benkar utan ryggstø langs begge sider inne i flyet, utan noko form for festebelte. Flyet går gjennom eit vanskeleg fjellpass og japanske spionfly kan vere kvar som helst i lufta. Etter at dei har floge i ein strålande vakker solnedgang som varer i fleire timar fordi dei “flaug med sola”, blir det plutseleg bekmørkt. Alle lys i flyet blir sløkte. Det er viktig for ikkje å bli oppdaga av fiendtlege fly. Hilma spør etter fallskjermar. Det finst ikkje i flyet. Slike ville ikkje kunne brukast, blir det sagt. Det som primært kan gå gale, er at flyet krasjar mot ein fjelltopp i mørkeret, og då finst det ikkje noko redning, seier flymannskapet.

Etter nok ei mellomlanding i Assam er dei framme i Calcutta, India.

Å kome til Calcutta etter åtte år i eit avstengt tilvære i Kina opplevde Hilma som eit stort kultursjokk. “Vi måtte ta spranget over kløfta mellom to så aldeles ulike kulturar.Vi møtte det nye på bilturen frå flyplassen inn til byen. Lyse damer med krøll i håret, i lekre, lette sommarkjolar, utringa, korterma og med korte skjørt. Flotte indiske damer med fargerike sariar og masse glitrande smykke, og menn med svære turbanar.” Det var ein stor kontrast til dei tunge kinesiske kjolane som ho og dei andre kvinnelege misjonærane hadde brukt mykje.

Misjonærflyktningane blei møtt og opplevde å bli godt og omsorgsfullt mottekne av Det norske konsulatet i Calcutta. Det var svært mange formalitetar som måtte ordnast. Dei jobba seg gjennom det som kravdest på ein rundtur til alle slags offentlege kontor, halande på bagasjen sin i varme vinterklede. Konsulen hjelpte til med å ordne papir, underskrifter, husvære og pengar til underhald. Men flyktningar var dei framleis, og husværet dei fekk tildelt utanfor byen, var eit digert telt der alle fekk kvar si merkte feltseng. Sengane stod så tett at det berre var plass til å kome seg til sengs mellom eiga seng og nabosenga.

Eit lyspunkt for Hilma var at dei utleverte pengane i tillegg til mat og busspengar rakk til ny kjole. Dei ikkje-kinesiske kjolane ho hadde, var skaffa før utreisa til Kina og altså åtte år gamle. Midt i det enkle og puritanske var Hilma oppteken av klede, dei skulle gjerne vere både funksjonelle og fine.

Teltleiren i Calcutta var ikkje ein verande stad i februar 1945. Framleis hadde dei flykta misjonærane ingen direkte kontakt med Noreg, og familiane deira visste ikkje at dei var komne til India. Men no fekk dei norske informasjon om krigen i Europa, og det var sterkt.

Å kome seg heim til Noreg raskt var ikkje til å tenke på. Det var båttransport som var aktuelt, slik det hadde vore ved utreisa til Kina. Verdskrigen hadde øydelagt og senka skip i hopetal og “…enorme mengder mennesker i Asia og Afrika ventet på transport til Europa. Militære og offentlige personer hadde gjerne førsteprioritet.” Espegren (2021, s 438).

I ventetida fekk Hilma tilbod om å arbeide på eit sjukehus i Kalimpong, ca fem mil frå Darjeling opp mot sørhallinga av Himalayafjella, 1250 meter over havet. “Skulle eg våge å ta imot tilbodet”, skriv Hilma. Folk som kjende India, sa ho var heldig som kunne dra dit: “ Det er som ein Edens hage, svært helsesamt klima heile året og utruleg vakkert”, sa dei alle. Hilma sa ja, og kollega og venninne, Julie Lefdal, som Hilma hadde arbeidd og halde saman med både i Kina og under flukta, blei med til jobb på ein barneheim for anglo-indiske barn (som det var mange av). Reisa mot nye arbeidsplassar gjekk først med svært overfylte tog og så taxi oppover vegar “som skruspiralen på ein navar”, skriv Hilma.

Både sjukehuset som Hilma drog til, og barneheimen blei drivne av skotsk misjon, Den skotske kyrkja. “Church of Scotland Colonial Homes” heitte institusjonen dei skulle arbeide for.

Alle husa dei kom til, låg lite synlege “…i ei vakker skogkledd skråning. Vidunderleg vakre orkidear slynger seg oppetter trestammene, og Himalayaliljer gøymer seg i graset. Og den dufta i kveldinga!”, kommenterer Hilma i dagboka si.

Hilma kommenterer ofte og har tydeleg stor glede av å få med og ta inn ulike naturinntrykk: “Å gå tur i solnedgangen er storfelt. Då skin sola på fjella i vest, på fjellet Kanchenjunga, det tredje høgste i verda og den nest høgste fjelltoppen i Nepal, og vi kjenner korleis det isar frå desse fjella så langt unna.”

Første kvelden i Kalimpong opplever ho “eight o´clock dinner” igjen, med pent dekka bord i den store stasstova, fint servise og tre retters middag, servert av ein indisk tenar. “Dette blir ein ny levemåte”, skriv Hilma,” eg må plukke fram det eg lærde i Glasgow for mange år sidan.” Tanken hennar går til kveitesuppa og dei mange enkle, men av og til fantasifulle måltida saman med kollegaene i dyrtida i Kina.

Den skotske misjonen dreiv med helse- og sjukehustenester, barneheimar og utdanningsopplegg, som misjonsorganisasjonar overalt dreiv den gongen. Barnheimane husa foreldrelause barn som det var mange av, delvis på grunn av dårlege tilhøve for arbeidarane på dei store teplantasjane i fjellsidene omkring Kalimpong og Darjeling. Det var i stor grad barn med engelsk far og indisk mor.

Etter ein mangslungen arbeidsdag frå kl 06:30 til 18:00 var det kvar dag den høgtidelege middagsserveringa på engelsk vis. Store delea av året sat Hilma der, åleine, omkledd for middag, “…med fin og korrekt servering, god mat, ein følelse av å bli vist respekt og aktelse, litt uvant for oss norske”, skriv ho. “Av og til måtte eg le inni meg. Men denne kosten er til å bygge seg opp på etter dei magre åra i Kina. Det er fin elektrisk belysning i stasstova, så eg kan lese eller ha eit handarbeid. I Kina var det oftast oljelampar vi hadde til belysning.”

Etter at sola gjekk ned, var det straks belgmørkt, og då nytta det ikkje å gå ut. For like utanfor dørene hylte hyenene. Heilt inn til husveggen kom dei. “…og hyla kan skremme ein stein. Dei tek mykje av nattesøvnen”, fortel Hilma.

Det var ikkje berre måltidsrutinane som var engelske og annleis. Hilma fekk ansvar for apoteket på sjukehuset, dvs. å vege og blande medisinar, men ut frå uvande engelske måle- og vekteiningar. Det var endå vanskelegare enn i Kina der ho ofte hadde vore “apotekar” på same vis.

Dagane gjekk stilt og roleg føre seg oppe i den indiske fjellheimen – i sterk kontrast til storbylarm, bombefly og krigsrykte. Så kom 8. mai 1945 med bod om at krigen i Europa og okkupasjonen av Noreg var over. Dei fem norske inklusive to barn som var der Hilma var, gjekk i tog, jubla og song “Sønner av Norge” til trompetspel av ein av dei vaksne. “Det var ei voldsom spenning som løyste seg ut for oss, det var naturleg”, skriv Hilma. Og håpet om å få reise heim før eller sidan vart tent. “Noreg var fritt!”.

Portrettbilde av Hilma teke i Calcutta, India.

I august 1945 kom Hilma til Calcutta igjen med ønske og håp om kanskje å få reise heim til Noreg om ikkje altfor lenge. No fekk ho og kollega Julie bu i utleigerom på ein stad som heitte noko slikt som “Lesesal for skandinaviske sjøfolk”. Denne gongen fekk dei også konsulathjelp og i tillegg tilgang til ferske meldingar frå Europa i aviser og ikkje minst frå sjøfolk som var godt orienterte. Hilma sine tankar kretsa i stor grad om kva tid det ville dukke opp eit høve til å reise heimover. Men vekene gjekk, og Hilma og Julie fann ut dei ville nytte tida til ei litt grundig fornying av garderobane sine etter alle åra i Kina. I Calcutta og andre store byar bogna det av alle slags varer, til rimelege prisar.

Det var flinke skreddarar i byen, og damene hadde litt pengar, så det blei til nokre fine og nyttige plagg. Hilma sin sans for snitt og fargar i klede kjem til uttrykk her, også. Skreddarbesøka resulterte i “…ei varm, god kåpe, nærmast rosaskjær i fargen, lett svinga frakkefasong. Ein mørkeblå lun kjole med lange ermar, eit par sommarlege blomstra kjolar. Strømper var der å få. Til og med eit brukbart skopar”, skriv Hilma. “Vi fann til og med ut at vi skulle fotografere oss. Det var så flinke fotografar i byen. Dei bileta har fylgt meg sidan.”

Det blei november 1945 før Hilma kunne starte på vegen heim til Noreg. Då hadde den norske konsulen rådd Hilma og Julie til å dra til Bombay fordi det var sannsynleg at båttrafikk til Europa ville kome raskare i gang på vestsida av India. Dei fekk bu på “Prins Haralds hvilehjem for sjøfolk”, oppretta av det norske handelsdepartementet og Nortraship. Der budde dei saman med slitne norske sjøfolk. Noko dei hadde felles, var dei gnagande spørsmåla om kva dei ville møte når dei vonleg kom seg heim til Noreg. Kva hadde hendt med familiane deira under den tyske okkupasjonen? På kontoret til Nortraship blei Hilma og to kollegaer rådde til å søke visum til USA om dei hadde familie eller kjenningar der. Til USA var det allereie i gang båttrafikk med norske båtar. Dei to kollegaene fekk først positive svar frå familie i USA og klarsignal til å dra. Hilma, som hadde tre morbrør i USA, venta litt lenger på positivt svar frå onkelen ho hadde skrive til, og då svaret kom, var dei to andre farne. Dei måtte nytte båttilbodet når det kom. Dermed ombestemte Hilma seg, fordi det også endeleg såg ut som det var håp om å få kunne få båtreise til Europa.

I om lag tre månader budde og venta Hilma i Bombay på båthøve heimover. Ventetida blei nytta til interessante utflukter i området omkring Bombay, men ho opplevde også sjukdom i denne perioden. Medan ho nokre veker budde på ein KFUK-heim i Bombay, blei ho kjend med europeiske kvinner som av ulike årsaker var hardt psykisk skada av å ha vore i Europa under krigen. Sjølv var ho også prega av spenningar og påkjenningar frå fleire år med krigstruslar og usikre levekår. “Det var ikkje akkurat lyse og glade dagar. Eg prøvde å kome til ro i sinnet etter omveltningane i det siste”, skriv ho om det to-tre vekers opphaldet på KFUK-heimen.

Ein dag i oktober 1945 opplevde Hilma å endeleg få livsteikn frå familien på Ulstein. Ho var innom det norske konsulatet, og der låg det brev frå mor og far, dette første livsteiknet som nådde henne frå familien på fire og eit halvt år. Alle levde og hadde det bra, fekk ho vite. Nye familimedlemmar hadde kome til, far Anton hadde vore alvorleg sjuk og ein yngre bror, Torvald, hadde vore krigsfange i tyske konsentrasjonsleirar. Han var ein i fangegruppa som blei kalla tysklandsstudentane, arrestert som medisinstudent i Oslo i 1943. Han hadde kome heim med Dei kvite bussane i april 1945, fullførte seinare medisinstudia og var ein høgt verdsett lege i Lier i mange år.

I månadsskiftet oktober/november 1945 kom det telefon til Hilma frå misjonærkollega Jon Ørstavik om at ein Wilh. Wilhelmsenbåt var ventande til Bombay og skulle returnere med last til Sverige. Båten hadde plass til sju-åtte passasjerar, og Ørstavik hadde kjøpt billettar til misjonær Knut Nordhaug, seg sjølv og til Hilma. Ei veke ut i november drog dei frå Bombay. Det blei ei like langvarig reise som utreisa ni år tidlegare hadde vore, men elles var mykje annleis.

Lastebåten hadde mange hamnestopp undervegs, til dømes Karachi, Aden, Port Said, Suez. Det var stort sett ikkje snakk om å gå i land for passasjerane, mosjon fekk dei ved å rusle på dekk, lenge i sommarlege temperaturar, smul sjø og sol.

Så kom dei til Middelhavet, og der var det farlegare farvatn. Middelhavet hadde vore minelagt så å seie overalt under krigen. Då båten Hilma reiste med, skulle gjennom, var eit belte av havet oppreinska slik at det skulle vere ei minefri lei for skip å kome gjennom. Men så var det tid for vinterstormane. Midtvegs på Middelhavet kom skipet inn i ein veldig sterk storm. “Sjøane er så krappe i Middelhavet. I tre døgn låg vi i ro og stanga mot sjø og storm. Kvar gong ein sjø dundra mot båtsida, braka det så vi var spente på om det var ein mineeksplosjon”, fortel Hilma.

Hilma og frøken Søderblom, ei svensk misjonærdame som ho delte lugar med, vart ekstremt sjøsjuke. Verken mat eller drikke var det mogleg å ta inn, og dei venta mange gonger på det verste, forlis. Som kristen misjonær kom Hilma til å tenke på det ho hadde lese og lært om apostelen Paulus si siste ferd til Roma som fange på eit skip som mellom anna kjem ut i store stormar. Hilma kunne sin bibel, tydelegvis, og viser til det ho kallar “ei fantastisk skildring av Paulus si reise” i Apostelgjerningane kapittel 27 og 28, utan å samanlikne seg med Paulus elles!

I Barcelona fekk Hilma og dei andre passasjerane endeleg gå i land. Frøken Søderblom og Hilma hadde lyst til å gå i butikkar! Vareutvalet var lite etter krig og borgarkrig i Spania, men “Eg fekk kjøpt meg ein enkel, stilig hatt, burgunder, passa godt til den nye kåpa mi. Hatt må ein ha i Vinter-Noreg”, skriv ho. Ho fann også skinnhanskar til slutt, same farge som hatten. “Eg har alltid vore litt nøye på fargar”, kommenterer ho.

Den siste etappen av sjøreisa kjendest veldig lang langs Spania, Portugal og Frankrike til eit stopp i Amsterdam der julehelga blei feira. Endå ei oppleving, skriv Hilma: “Å feire jul på ein norsk båt, saman med norske sjøfolk i ei framand hamn.” Og enno hadde Hilma ikkje hatt kontakt med sine heime.

I endehamna for Wilhelmsenbåten, Gøteborg, tok Hilma og reisefølgjet hennar, dei to norske misjonærane og den svenske lugarkompisen, frøken Søderblom, farvel med eit mannskap som Hilma hadde opplevd hadde teke godt vare på dei i om lag sju veker i til dels farefull segling. Dette var om føremiddagen 27. desember 1945. Hilma tykte det var trasig at ho ikkje hadde med særleg av presangar heimover. Misjonærane hadde vore rettelege flyktningar utan lønn ganske lenge, så pengar var det knapt med. Ho gledde seg over å ha nokre kjole- og blusestoff kjøpte i India i kofferten. Dei kunne damene i familien få. Og så fann frøken Søderblom på å gi henne nokre boksar med god kaffi og ein god australsk ost til å ha med heim. Frøken Søderblom rekna med at i Noreg mangla ein det meste, medan situasjonen i Sverige var ein heilt annan.

Hilma og dei to norske kollegaene hennar gjekk på nattoget i Gøteborg, og natt til 28. desember kryssa dei grensa til Noreg. “Då ville eg vere vaken”, skriv Hilma.”Begge mennene var også vakne og ute i gangen for å oppleve denne stunda. Eg følte eit alvor og ei høgtid som la seg innover meg, og som ikkje kan forklarast.”

I Oslo blei dei tre misjonærane henta på jernbanestasjonen og tekne med til Fjellhaug, Kinamisjonsforbundet sitt hovudkvarter i Oslo. På tur gjennom byen reflekterer Hilma over det ho ser: “Ein måtte legge merke til kor nedsarva og vanstelt byen var. Og menneska som tok til å kome ut i gatene, dei såg triste ut, triste i gamle umoderne kåper og frakkar, og med triste ansikt. Visst var krigen over, og gledesrusen hadde med rette vore stor. Men landet skal byggast opp igjen, og det er då alle såra vert synlege på alle plan. Folk verka trøytte. No tok eg også til å kjenne kor trøytt eg var…..Eg sleppte taket i spenninga eg hadde hatt på heile reisa, og då kjende eg at eg var verkeleg trøytt.”

Siste del av heimturen frå Kina, frå Oslo til Ulstein, gjekk først med eit skranglete tog til Åndalsnes (“Eg hadde reist med det som var verre”, kommenterer Hilma i dagboka si). Etter to båtturar via Molde til Hareid var Hilma nesten heime første nyttårsdag 1946. “Og der på Hareidskaia stod Far, akkurat lik seg i den mørkeblå dressen og med hua med blankt skjold”, skriv Hilma. Broren Ole, ein svoger som hadde kome til medan Hilma var i Asia, og ein sjuårig nevø som ikkje hadde møtt Hilma, var også med. Drosje stod klar til å ta dei over Eidet. Utover Skeide og Ulstein vaia flagga på alle stenger. “Det var 1. nyttårsdag, så det var naturleg at det blei flagga, tenkte eg, og sa ikkje noko om det. Eg måtte berre fange inn synet av strendene utover”, skriv Hilma. Først seinare fekk ho vite at flagga var heiste til ære for hennar heimkomst. “Eg skuffa nok fleire fordi eg ikkje sa noko. Korleis kunne eg tenke at dei flagga for meg? Men det var fast skikk etter krigen at kvar gong nokon frå bygda kom heim, gjekk alle flagg til topps. For ein fin velkomstskikk! Eg vart glad og takksam då eg forstod det.”…“Og så det største øyeblikket: Eg stod heime i stova hjå Mor! Ho var den same, tykte eg. Men sjølvsagt var ho sliten som så mange etter krigsåra og med to av borna som hadde levd i krigssituasjonar langt borte.”

Hilma er offisielt registrert som krigsfange under den japanske okkupasjonen av Kina frå 1937 til 1945. Ho var altså i prinsippet “fanga” av denne krigen gjennom heile misjonærtida si, og ho hadde kjent krigen på kroppen. “Det var en stor overgang å komme hjem til Norge. Det virket så fremmed at en skulle tro jeg aldri hadde vært her før.” Dette sa Hilma i eit intervju med Hjemmet i 2001.

Utover dagen kom mange ungdommar i slekta innom og helste, små gutar og jenter hadde blitt vaksne dei ni åra Hilma hadde vore borte. Til slutt blei Hilma overtala til å vere med på IUF (Indremisjonens ungdomsforeining) sin julefest på bedehuset i Ulsteinvik, endå ho var ekstremt trøytt. “Då dei ville ha meg på talarstolen for å kome med ei helsing, skulle eg ha sagt nei. Eg hadde absolutt ikkje samling på tankane. Og så oppdaga eg at eg hadde lagt meg til ei forferdeleg dialekt. I Kina arbeidde vi om einannan, sunnmøringar, austlendingar, sørlendingar, rogalendingar, bergensarar osb. Pluss at vi hadde kinesisk som hovudspråk. Kva kan kome ut av slikt?”

Etter festen var det å gå “på sine føter” utover til Ivagarden på Ulstein. I Reitabakken møter dei ein flokk unge menn.”Plutseleg stig ein av dei ut av rekka og kjem og helsar. Det var Karl.” Denne Karl var Karl Sundgot. Hilma og han hadde kjent kvarandre ganske godt før Hilma reiste heimanfrå og byrja på det som blei “den ekte kinareisa”.
I august 1946 gifte desse to seg og fekk etter kvart tre døtrer tett på kvarandre. Karl hadde som 20-åring etablert sin eigen kolonialhandel i Ulsteinvik. Nokre månader budde den nye familien i Ivagarden medan første del av eit forretningsbygg som Karl hadde starta bygging av då krigen braut ut, blei gjort ferdig, med butikk mot gata og husvære på baksida mot sjøen, midt i Ulsteinvik.

I 1957 blei bygget utvida med to etasjar, og familen fekk ei romsleg leilegheit i den øvste. Dette bygget er det som no har adresse Kyrkjegata 8.

1950 og -60-åra blei ei annleis travel tid for Hilma med husmorarbeid og barneoppseding. Dette var ei tid då alt måtte lagast frå grunnen av, det var ikkje eit val, ein måtte. Interessa for klede, som Hilma tydelegvis hadde med seg gjennom livet, fekk ho ganske praktisk bruk for då ho desse åra sydde tredobbelt av fine klede til dei tre døtrene gong etter gong.

Symaskiner kom i betre utgåver, og det var stort då ei halvelektrisk vaskemaskin kom i hus. Frå ho kom heim, var Hilma også aktiv i kvinneforeiningar og misjonsorganisasjonar. I feriar og fritid kunne det handle om møte og friluftsliv. Hilma brukte nok mest tid på det første, Karl likte seg i naturen. Av og til delte dei interessene med kvarandre. Utover i 1950 og -60-åra fekk ei årleg bilferiereise rundt i Noreg også plass i programmet.

Hilma fekk ein god del bruk for sjukepleieutdanninga si i støtte for naboar og famile. Etter at alle døtrene hadde dratt heimanfrå for skulegang, blei det freistande å prøve seg i litt arbeid utanfor heimen, også. Hilma tok arbeid som nattevakt på Kvileheimen i Ulsteinvik, og allereie omkring nyttår 1967/68 søkte ho og fekk stillinga som Kvileheimsstyrar, med bakgrunn i at ho var sjukepleieutdanna med gode papir og med viktig praksis, sjølv om det var nokre år sidan. Denne stillinga hadde ho i tre år. Då blei det aktuelt å gå inn i arbeidet i Karl sin butikk, så ho valde å gjere det. I 1977 – etter 50 års drift – ønskte Karl å avslutte livsverket sitt ved å legge ned butikken. Då hadde han og Hilma drive “mann-og-kone-butikk” i 7 år.

I 1981 døydde Karl av kreft. Hilma flytta etter kvart frå forretningsbygget midt i Ulsteinvik til eit av dei første kommunale husværa for eldre, leilegheitene rett ved aldersheimen. Der fekk ho om lag 20 år med god helse og eit aktivt liv. Ho hadde eit rikt nettverk, det var fleire generasjonar rundt henne. Små og store likte “hinnje Hilma”, stogga og prata når ho tok seg tur utover i bygda, eller dei kom på besøk i den trivelege leilegheita hennar. Likevel kjende ho seg nok einsam stundom. Dei tre døtrene og seks barnebarn som ho fekk etter kvart, budde langt borte. Ho fekk sjølvsagt besøk, men langt opp i åra reiste ho modig og tøff av stad med fly til Bergen, Oslo og Trondheim med heimelaga syltetøy og anna godt i handbagasjen. Det hende ho blei sjekka i det som var sikkerheitskontroll på den tida. Ho kom seg alltid gjennom med syltetøyet og det heile – sikkert ved hjelp av eit smil og ein porsjon sjarm. Det var mogleg den gongen. Og ho hadde vore ute på tøffare reiser.

Hilma sin bakgrunn som misjonær blei aktuell då prinsesse Märtha Louise besøkte ei kulturhelg i Ulsteinvik i 2001. Hilma var i sitt 92. år og var i god form. Noko nølande sa ho ja til å vere “borddame” for prinsessa ved eit arrangement som misjonskvinner stod bak. Media spurde henne etterpå om korleis ho var, denne prinsessa. “Jau, ho var no ei alminneleg kjekke jente”, svarte Hilma. På bilde frå arrangementet kan ein sjå at Hilma og prinsessa fann ein fin og munter tone.

Ifølgje ein artikkel med intervju av Hilma i “Hjemmet” nr 50/2001 skal prinsessa også ha ytra til media at ho håpte å vere som Hilma når ho blir 92.

22. april 2003 døydde Hilma. “Søster Hilma” hadde fått rikt høve til å nytte evnene sine og leve eit innhaldsrikt, krevande og på mange måtar godt og langt liv. På 90-årsdagen hennar, då ho heldt ein god og inspirert tale, ho kunne det også, valde eg å bruke diktet nedanfor i talen min til henne:

Moren min er en påskelilje,
Smidig og sterk som den.
Moren min er en påskelilje,
Men i vinden sterk som jern.

Danticat (2000, s 27)

Hilma var modig og sterk og mild og klok og hadde ei sterk tiltru til Gud. Denne tiltrua var ei støtte for henne gjennom det livet ho valde og fekk.

• “Ei ekte kinareise”, tittel på intervju med Hilma i Sunnmørsposten 8. juli 2000
• Hilma sine dagbøker. Alle sitat er frå desse dagbøkene, bortsett frå side 133, sitat frå Sandvand, side 140, sitat frå Espegren og side 147 sitat frå intervju i Hjemmet.
• Espegren, Knut Y. 2021. Himmelarven til Kina. Bok 2. Elefantus Forlag
• Kjebekk, Erik. 1999. Kallet fra Kina. Misjonssentralen, Norsk Luthersk Misjonssamband
• Haraldsen, Torunn. 1997. Kvinner med kall til Kina. Lunde Forlag og Bokhandel A/S. Oslo
• Riiser, Liv. 1993. Fargerikt i sort og hvitt. Portrett av et miljø. Verbum forlag. Oslo
• Sandvand, John Einar. 2005. Å flytte fjell. En personlig reise i Asia. H.Aschehoug & Co. Oslo
• Sunde, Linda. Intervju med Hilma i Sunnmørsposten 8.juli 2000
• Sindre, Gunnhild. Intervju med Hilma i Hjemmet nr 50/2001
• Danticat, Edwidge. 2000. pust, blikk, minne. Pax Forlag A/S. Oslo
• kart, Lunde Forlag
• snl.no
• fanger.no
• buchenwaldforeningen.no
• https://www.dt.no/nyheter/bok-om-bestefar/s/2-2.1748-1.3299846