Prestegardsskogen – Lerkeskogen på Dimnøya

Då nye-presten Nils Chr. Anker kom i 1881 meinte han at gran var ueigna på kysten med saltdrev i lufta då det var ein del sviskadar på baret på det unge granfeltet ved Kjerringneset. Han starta då å plante furuskog og etter kvart vart det planta lerk som verneskog mot saltdrevet som forekom ved hauststormane.

Lerk veks fort og var sagt å tole betre vêr og vind samt sjødrev om vinteren sidan den feller baret og har nakne greiner om vinteren når stormane herjar med mykje salt i lufta. Derfor vart det planta eit belte i omlag 12 meters breidde langs det som seinare vart grensa mot Gjerdsbakkane. Men på vestsida av det 800 mål store arealet vart det planta buskfuru, som Anker meinte skulle tole sjødrev frå vest.

Siste året plantinga vart organisert av presten var i 1898. Då var Carsten Hansteen prest. Lisa Katerina Gjerdsbakk fødde det året sonen Nils 24.02.1898 og derfor hugsa ho det. Det vart feira at feltet var ferdig etter mange år med planting. Mange av dei frivillige fekk planter som var til overs, og det var stort sett lerk, men også litt furu.

Dei som Lisa Katerina hugsa var med på plantinga gjennom fleire år og som vaksne var (etternamna var ikkje vanleg å bruke, men kvar dei budde og kven faren var):

• Sivrin Selvågå – Severin Gjerdsbakk Selvåg 1865–1932, bror
• Andrias Myrå – Andreas Gjerdsbakk Myrene 1868–1956, bror
• Siver Hasund – Syvert Karlson Hasund 1831–1917, stefar til Johan K., Enok m.fl. Han framstod som leiar for plantinga.
• Knutjohan – Johan Knutson Hasund 1852–1925
• Karljohan Framhofset (ringjar i kyrkja) – Karl Johan Berntson Breivik 1853–1940
• Vika-Johan – Johan Berntson Breivik 1850–1923
• Eljas i Dimnasund – Elias Vilhelmson Garshol 1873–1935
• Pålj Vågelegå – Paul Frantsson Waage 1856–1931
• Tomas Strandabønå – Tomas Karlson Strandabø 1852–1937
• Lars Indredimninje – Lars Olaviussen Dimmen 1864–1955
• Martines – Martinus Steinnes Gjerdsbakk 1861–1942. Han kom til Gjerdsbakkane i 1891

Dette viser at det var både unge og eldre. I periodar var det skuleborn som gjorde jobben.

Det vart også planta nokre år seinare etter at ein del planter hadde gått ut, då vart det også brukt skuleklasser til plantinga. Johan K. Hasund var leiar for det arbeidet truleg i 1910–11 og 1913–14.

Leif Dimmen fortel: Han Lars Petter Olai Olaviussen Dimmen var min bestefar. Onkel Bjarne fødd 1898 fortalde at han og skuleklassa hans var med og planta, truleg i 1910–11, Onkel Johannes fortalde og om planting i 1913–14. Trur det var onkel Leif som var med då. Det var iallfall skuleborna som var med.

Sofie Gjerdsbakk fødd Dimmen i 1898 og gjekk nok i klasse med Bjarne Dimmen på Dimna skule, ho fortalde at ho var med og planta. Nils Gjerdsbakk fødd 1898 fortalde at han var med og planta med si klasse frå Hasund skule. Inga Knotten fødd Gjerdsbakk 1900 og ho var med og planta med klassa i skuleåret 1913–14.

Det var lite kvinner med i plantinga, og dei som var med, var der altså som skuleelevar. Likevel fortalde Lisa at det var fleire kvinner som var med og sorterte og gjorde klar plantene før dei vart bringa ut i terrenget med hest og dragslede eller kløv. Det vart ikkje planta kvart år, men dei åra det var planting var det mykje folk i arbeid om våren og utover forsommaren.

Det meste av dette er opplysningar som er samla av Melvin Knotten. Han noterte ned det som bestemora Lisa Gjerdsbakk og andre i bygda fortalde. Melvin var son til Inga Gjerdsbakk som gifta seg med Ole Knotten og bodde i Gursken. Dei hadde mange born, og som det var vanleg den tida så budde fleire av borna i barnerike familiar med slektningar. Soleis kom Melvin til besteforeldra og onkelen Lars i Gjerdsbakkane. Han gjekk på Hasund skule i klasse med søskenbarnet Lise Gjerdsbakk, dei var jamnaldringar og fødde i 1922. Han vart viktig arbeidshjelp på ein gard der det berre var jenter. Det var vanleg at borna hjelpte til med gardsarbeid den gongen. Melvin budde i Gjerdsbakkane fast i mange år, og periodevis heilt til etter krigen.

Utover på 1920- og 30-talet spreidde lerken seg problematisk for dei som nytta arealet til beite. Det var berre hesten som beitte ned lerkeplantene, men han syntest heller ikkje det var noka delikatesse.

Lars Martinusson Gjerdsbakk overtok halve garden i 1937 etter foreldra Lisa Katerina og Martinus Gjerdsbakk. Det var den halvdelen som ligg nærast prestegardsskogen med fellesgrense på ca 1 km. Den andre halvdelen hadde Nils overteke i 1926.

Det var truleg i 1937 Gjerdsbakk-Lars gjorde avtale med Vika-Ole om å byte lerk som hadde spreidd seg innover beitemarka mot bjørk, sidan det på innsida av Dimnøya ikkje var bjørk og det i Vikja ikkje var lerk. Der var det bjørka som spreidde seg i beitemarka. Ole Våge var då om lag 20 år og dreiv bruket saman med søskena og mora etter at faren døydde ti år tidlegare. Mora Tine eller Berntine hadde fått skøyte frå medarvingane eit par år tidlegare. Lars Gjerdsbakk lasta sju-åtte lerketre i hjulsleden og køyrde med hesten ut i Vikja med lerken og fylte opp med bjørketre som altså vaks vilt der ute, og tok dei med heim. Det var Vika-Ole som først fortalde dette, før vi fann notatane etter Lars. Dei låg oppe på ein bjelke over døra i smia, som stod like ved vegen opp til beiteområdet som lerken spreidde seg innover. Notatane var gjort på bordbitar og sinkplater med blyant, eller griffel.

Andre som fekk lerk frå beitemarka, i åra før og under krigen i følgje notatar, var Nikodemus Garshol 1887–1970. Overtok Klubbeneset 1927. Han henta seg lerk i Gjerdsbakkane i 1938.

Knut J. Hasund, 1882–1976, planta mellom anna lerk på Hasundholmen til vern for furuskogen som ikkje likte sjødrevet. Sonen Johan 1916–2011 fortalde at han var med på dette i sin ungdom. Han kappa ned og planta nye tre tidleg på 1960-talet då nokre av dei opprinnelege trea vart rotvelta i ein storm. Då henta han dei nye med sin første traktor og tilhengar.

Karl T. Strandabø 1897–1953 stod også i notatane saman med Lars Osnes og nokre karar frå Hareid som arbeidde saman med Gjerdsbakk-Lars på Hatlø verksted, eller kanskje var dei der med båt til reparasjon? Har ikkje namn på Hareidskarane som henta lerketre, men dei skulle ha det til verneskog. Det kunne vere både mot vind og sjødrev. Gjerdsbakk-Lars køyrde fem hestelass til kaia i Hasund der dei henta trea med båt, det var omlag 40 tre. Dei betalte 80 øre pr tre medan dei fleste andre bytta tre mot tre eller andre naturalia.

Det var mykje pengar den gongen når timebetalinga var rundt 40 øre. Arbeidsdagen var ti timar visst der var arbeid. Dei fekk beskjed om der var arbeid frå dag til dag, og om ikkje var det ikkje dagpengar å få.
Det måtte vere eit slit å grave opp trea med rot-torve med spade og laste dei opp i hjulsleden med handemakt. Nokre av trea, dei som vart henta, drog dei fram til vegen med dragsleden. Det var ein sjølvsagt heimelaga slede med tremeiar, vel ein meter brei og om lag to meter lang. Den kolva ikkje så lett som hjulsleden i terrenget med opptil to meter høge tre på.

Vidare køyrde Ole Gjerdsbakk, med sin T-Ford lastebil, lerk til familie på Dyrhaugen, Moltu og Knotten og Sandvika i Gursken ifølge dei som var med på det. I dag kan me sjå desse trea i terrenget når lerkebaret gulnar haustane.

Det er interessant å tenke på at det var lite tre på øyane den tida. Grunnen til det var nok at det gjekk beitedyr nærast over alt, der andre ikkje kom til var det geiter. I tillegg vart det dyrka og hausta gras på dei minste flekkane ein kunne bruke småljå og langorv. Derfor var det nok ein god og fengande idé å plante tre for å verne mot vind samtidig som ein fekk brenneved og tømmer. Lite skog var nok ein grunn til at torvspading var mykje meir utbreidd før terrenget vart tilvakse med tre.

I god jord vert lerketrea store på 70–80 år, og mange av dei som først vart planta er for lengst saga ned og brukt enten til byggematerial eller ved, men før det har dei nok sett frø.

Det meste er AL-ved, ca fem cm under barken (det lysare feltet) er levande ved som krev tørketid. Resten treng ikkje tørking. Vart brukt som kledning på naust, torvskjåar som har stått i 100 år utan maling, også brukt i trebåtar og kaipålar.

Den relativt tjukke barken forårsakar småeksplosjonar (knitring) under forbrenning pga. harpiks og forurensing av ymse slag. Lerkeved med bark er derfor ikkje eigna i open eldstad. Lerk har betre brennverdi enn f. eks bjørk.

Eg fekk tidleg interesse for forskjellige treslageigenskapar i vekst og brukseigenskapar for trevirket. Grunnen til dette var nok at eg fekk vere med bestefar i skogen når han leita etter emne til sledemeiar, sjæker til høyvogn, plog eller anna hestereidskap, dei måtte ha rette bøyen. Det som ikkje måtte ha bøy var emne til flaggstenger som han laga for sal. Ein annan spesialitet han leita emne til var band til grindbygg som torvskjåar, naust, løe og lignande. Bestefar brukte buskfuru til slike band, medan andre brukte bjørk eller frukttre-emne etter som eg forstod. Buskfuru var ikkje so utsett for mott som bjørk og andre lauvtre, fekk eg vite. Og ikkje minst vidjeband av selje trur eg, og også av lange einekvistar som vart kløyvde på langs. Desse måtte takast på rette tida slik at det gjekk greitt å få av borken. Han laga vidjespenner, reparerte tågane og laga nye tønneband og reparerte drikkestampane til kalvane med desse vidjebanda. Det meste var laga av tre, jarn og sink den gongen før plasten kom til, og den kom etter bestefar si tid.

Han hadde snikkarverkstad i kjellaren, der han mellom anna laga kjøkkeninnreiing til folk, stolar, bord, kommodar. Han dreia lysestakar, blomsterbord, lampettar og lysekruner, mykje av det vart brukt som gevinstar på bedehusbasar og liknande. Det siste eg hugsar han laga var likkister. Av ein eller annen grunn sit det sterkt i minnet når Barmen snikkarverksted på Osnes kom og henta materialen til dei han ikkje fekk gjort ferdig og fullførde dei.

Lars og broren Nils bygde seg tømmersag ved elva. Den vart fyrste tida driven av vasskraft, og seinare ombygd til elektrisk drift. Sagskuret var utvendig kledd med forhudningsplater frå båtar, både tak og veggar. Truleg kom desse platene frå reparerte båtar på Hatlø Verksted der brørne hadde sitt arbeid gjennom heile sitt yrkesaktive liv.

Rystebakk-karane Peder og Olav kom med hest frå Ringstaddalen. Det vil seie at Peder leidde hesten heile vegen og Olav kom med bil. Det var vinter og snø når dei var i skogen. Ved steingarden nedom Gjerdsbakkane låg ein tømmerslede av stål som Statskog eigde, og som dei som kjøpte og tok ut tømmer kunne bruke fritt. Sjæker og seletøy måtte kjøparane halde sjølv. I samråd med dei som skulle kjøpe skog var skogforvaltar Jon Garshol rundt og merka dei trea dei skulle ta ut. Når trea var felte kom han tilbake og målte opp stokkane og rapporterte det inn til Statskog for fakturering. Hesten til Ringstadbrørne var stasjonert i Gjerdsbakkane i fleire veker, og dei tok ned ganske mykje tømmer som dei skar på saga. Materialen stabla dei med strø, lister mellom lada, på andre sida av vegen, der låg det til snøen vart vekke. Då kom dei tilbake med lastebilen til Olav og henta materialen. Dette var truleg i 1960.

Elles vart mykje tømmer henta ut av langvegsfarande folk frå Leikong, Tjørvåg og Hareid, i tillegg til folk i bygda om skulle bygge seg hus av ymse slag. Dette heilt fram til hovuduttaket på slutten av 1980-talet.

Georg Håheim henta ofte sagmask frå saga som han skulle bruke på røykeriet sitt på Garnes og til samarbeidspartnarar på Hestholmen. Han henta det med varebilen som var ein Volvo, og køyrde ein gong fleire lass med sekkar ned til sjøen der nokon hadde kome med båt frå Garnes, og lasta opp i båten. Når den var full, fylte han opp igjen bilen og tok med seg eit lass heimatt til Garnes i bilen. Me gutungane hjelpte han å fylle opp jutesekkane, opna ledet og heldt båten inntil vôren i støda når dei lasta om bord sekkane. For denne innsatsen fekk me ein neve Smørbukk karameller. Georg hadde butikk på Garnes.

”Gjerdsbakk-Lars” fødd 1893 var eldste son til Lisa og Martinus Gjerdsbakk. Lisa Katerina var altså fødd 1863 på Vattøya, var eldste dotter til Ingeborg og Ole Martinus Vattøen Gjerdsbakk som var fyrste busetjarane i Gjerdsbakkane. Dei fekk lagt ut ein husmannsplass under prestegarden i Dimnasund i 1865. Dei rydda og dyrka jord, og flytta inn i nytt hus i 1868.

Lars Ingvald Gjerdsbakk fekk altså skøyte frå faren Martinus på hovudbruket i 1937, hadde då bygd seg nytt stovehus på det bruket i 1932. Han var mellom anna søndagskulelærar og kyrkjetenar i ei årrekke. Gjekk og sykla over seks kilometer til og frå kyrkja i all slags vêr.

Men på slutten av 1980 åra vart det teke ut store mengder tømmer, og i praksis vart vel all hogstmoden skog fjerna i løpet av fire-fem år.

Før var det fine turområde med mange idyllar i skogen, med fuglesong om våren og blåbær og tytebær om hausten i skogbotnen der det var storvaksen lerkeskog og furuskog, men i granskogen var det svart, lite lys og lite som vaks.

No etter uttakinga vart det planta berre sitkagran, og den skaper eit dårleg miljø, både for turgåing og bærlyng. Greinene med kvasse nåler og kvistar veks tett og gjer det uframkomeleg for folk og dyr, og gir lite lys til skogbotnen, som gjer at lite veks der, anna enn mose.

Men lerkeskogen klarer seg nok ved naturleg spreiing også innover i dei uthogne områda og vil nok prege Prestegardskogen i nokre generasjonar til.